زبان نخستین و مهم ترین مولفه هویت انسان است، زیرا تجربه توسط زبان معنا و آموخته می شود و شکل ویژه یک فرهنگ خاص را می گیرد. همه انسان ها در بدو تولد قادر به ادای تمام اصوات تمامی زبان ها هستند، ولی به تدریج تجربه آن ها از زبان تکلم شده توسط واحد انسانی خاص آن ها، توان آن ها در تکلم را محدود می کند. هر زبان ممکن است تعدادی لهجه داشته باشد. لهجه های مختلف یک زبان در کلمات و دستور زبان یکسان، ولی در کشش صدا یا ادای برخی اصوات متفاوت است.
درحالی که شمار افرادی را که در یک مکان خاص اقامت دارند، جمعیت می خوانند، از این واژه برای مشخص کردن گروهی از یک واحد انسانی (افرادی که خصلت های قومی مشترک دارند) با یک جغرافیا، که بخشی از آن جا به جا شده باشد نیز استفاده می شود، مانند جمعیت زابلی‌های گرگان. ما می‌توانیم در چنین صورتی از کلمه قوم نیز استفاده کنیم و بگوییم قوم زابلی ساکن گرگان.
دیرینه به دوره ای گفته می شود که از قدمت نخستین بقایای نشان دهنده حضور بشر آغاز و حدود ده هزار سال پیش، یعنی ابتدای یکجا نشینی که با دوره پالیزبانی (یکجا نشینی موقت همراه با باغبانی) و سپس روستانشینی و کشاورزی مشخص شده است، پایان می یابد.
دوره باستانی از حدود ده هزار سال پیش، یعنی از زمانی که بقایای روستا نشینی و شهر نشینی یافت شده، تا چند صد سال پیش است. از دوره باستانی برخی اقوام کتابت هم موجود است و از آن برخی دیگر چنین فعالیتی موجود نیست.
دوران تاریخی به زمانی گفته می شود که تاریخ مکتوب یک واحد موجود باشد. به این ترتیب در مورد دوره های تاریخی برخی اقوام هم پوشانی وجود دارد.
به هر آنچه مربوط به نحوه زیست یک قوم یا جمعیت برای دست یابی به خوراک باشد، معیشت می گویند. در ایران سه نوع معیشت داریم: معیشت عشایری کوچرو همراه با دامداری، معیشت روستایی و معیشت شهری. معیشت شکار و گردآوری گیاهان گاه به صورت تفننی مانند شکار و گاه برای معیشت روستایی به صورتی غیر الزامی هم موجود است. گردآوری گیاهان در زمان های مختلف به صورتی متناوب مورد استفاده اقوام ایرانی بوده است.
بزرگان به نام آوارن سیاسی، نظامی، فرهنگی که به یک واحد انسانی هویت می بخشند، اطلاق می شود. معمولا واحدهای انسانی در ارائه تعریفی از خود یا هویت قومی شان از نام بزرگان واحد خود بهره می برند.
معماری برای تعریف یک قوم اهمیت دارد، زیرا نشان می دهد آن قوم چگونه با استفاده از مواد طبیعت پیرامونش و با در نظر گرفتن خصلت های ویژه زیست محیطی، برای خود محل اقامت و استقرار فراهم کرده است، تا در آن طبیعت و در مواجه با اقوام همجوار یا مهاجم به حیات خود ادامه دهد. نگرش فرهنگی اقوام بر چگونگیِ ساختن محیط زند گی شان اثر می گذارد و به این ترتیب در شکل دادن به هویت قومی شان اهمیت دارد.
مکان مشخص برای زندگی کوچکترین واحد انسانی یک جامعه. این مکان ممکن است چادر عشایری باشد، خانه روستایی یا شهری یا آپارتمان شهری. مرز این مکان ممکن است دیوار اطاق ها باشد، یا دیوار حیاط، یا ممکن است بجای دیوار از سنگچین و یا گیاهان استفاده کنند. کوچکترین واحد انسانی ممکن است خانواده هسته ای شامل یک زوج و فرزندان باشد، یا خانواده ای شامل سه نسل.
خوراک هر واحد بر مبنای محیط زیست آن واحد و نوع معیشت آن مشخص می شود، اما محدود به آن نمی شود، زیرا جابجایی مواد خوراکی لازم مانند نمک در جوامع مختلف صورت گرفته است. اما آنچه بیشترین مواد را در بر می گیرد از همان مکان به دست می آمده است. خوراک هر واحد مواد خام آن واحد است به اضافه فرهنگ آن واحد، که بصورتی خاص آن مواد خام را تغییر می دهند و این طرق مختلف تغییر مانند خشک کردن، نمک اندود کردن یا پختن مشخصه های فرهنگ های مختلف می باشند.
پوشاک در اصل برای حفظ بدن انسان در محیط زیست لازم بوده است. نحوه پوشاندن بدن نشان دهنده توانمندی فرهنگی در داشتن ابزار برش و دوخت، و مشخص کردن خصلت های طبقاتی، حرفه ای و سن و جنسیت از طریق لباس یا ظاهر بوده است. توانمندی های قومی و نگرش های فرهنگی و اخلاقی هر واحد را می توان در پوشاک آن واحد یافت.
صنایع دستی به تمام اشیایی می گویند که انسان با بهره گیری از محیط زیست پیرامونش می سازد، تا در همان محیط بتواند ادامه حیات دهد. صنایع دستی در عین حال که موجد امکانات هستند، محدود کننده نیز هستند و با توضیح در مورد تک تک آن ها می توان به هویت معیشتی یک واحد پی برد. از آنجا که صنایع دستی در یک واحد انسانی ساخته و پرداخته می شوند، می توان با استفاده از آن ها هویت فرهنگی آن واحد را نیز بررسی کرد.
بازی ها فعالیت های کودکان، گاه نوجوانان و بزرگسالان هستند که به صورت مبسوط نشان دهنده نگرش های کلی یک قوم اند. بازی به کودکان آموزش داده می شود و در آن ها می توان استفاده از محیط زیست، طبقات اجتماعی، مفاهیم نیک و بد، تشویق و مجازات را یافت. بازی های بسیار زیادی در بین اقوام رایج بوده اند که در مراسم بین بزرگسالان نیز انجام می شدند.
مراسم به دو صورت می باشد: فردی و گروهی. مراسم فردی پیرامون فرد و گذر او از مراحل مختلف بلوغ، ازدواج، به دنیا آوردن فرزند و فوت شکل می گیرند. مراسم گروهی برای کل واحد قومی که در تفکرات مذبی یا فرهنگ منطقه ای اشتراک دارند، شکل می گیرند. مراسم در برگیرنده کل نگرش فرهنگی یک واحد می باشد و این اتفاقات متمرکز، ابزارهایی مبسوط برای شناخت کل واحد قومی نیز هستند.
هنر به اختصار، آنچه را که برای یک قوم زیبا شناخته می شود، با صوت، تصویر یا حرکات جسمانی به نمایش می گذارد. شرکت در فعالیت های هنری قبل از جامعه شهری همگانی شده و با استحکام شهرنشینی بر صحنه رفته است. هنرِ معیشت های مختلف و اقوام مختلف از یکدیگر متمایز و در برخی خصلت ها مشابه هستند. بزرگان هنری هر واحد به خاطر خلق نواها یا اشکال ویژه و مقبول آن قوم، در شکل دادن به هویت آن نقش مهمی دارند. تکرار خصلت های هنری و دوام آن ها مورد پسند انسان هاست.
نمادها طرح های انتزاعی معنادار یک واحد هستند که به صورت مکرر بازنمایی می شوند، تا افکار ویژه آن واحد را نشان دهند
بقایای مکان های نجومی (برای شناخت سیارات و ستاره ها) و مکان های ستایشی، یکجانشینی بشر را مشخص می کنند. مذهب رابطه بشر با لایتناهی و توضیح هر واحد از آن لایتناهی و نحوه برگزاری ارتباط با آن را مشخص می کند. مذهب به سبب سیطره ای که بر اخلاق و مراسم هر جامعه دارد، جزئی اساسی و تعریف کننده برای هر قوم است.
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
