فارس، مرودشت، آثار باستانی

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آپادانا

آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا، مشتمل بر یک تالار چهارگوش مرکزی با 36 ستون و سه ایوان، هر یک با 12 ستون، در بخش های شمالی، شرقی و غربی و چهار برج در 4 گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی در جنوب می باشد. مساحت تالار مرکزی کاخ بیش از 3600 مترمربع است. ساخت این کاخ در 515 پ .م به دستور داریوش آغاز و پس از 30 سال توسط خشایارشا به پایان رسید. کرفتر، باستانشناس آلمانی چهار لوح زرین و سیمین در گوشه های شمال شرقی و جنوب شرقی دیوار تالار مرکزی درون جعبه های سنگی کشف کرد. بر روی پلکان کاخ تصویر نمایندگان ساتراپ ها دیده می شود.

اشمیت، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آرامگاه داریوش بزرگ

آرامگاه داریوش هخامنشی در 6 کیلومتری تخت جمشید و در محوطۀ نقش رستم قرار دارد. آرامگاه داریوش که در 489 پ.م درگذشت، به شکل صلیبی با 4 شاخۀ مساوی در دل صخره ایی به ارتفاع 60 متر ساخته شده است. ارتفاع کل جبهۀ آرامگاه 93/22 متر می باشد. شاخۀ بالایی آرامگاه یک آئین دینی و یا شاهی را نمایش می دهد. در دو شاخۀ میانی نمای کاخی شبیه به کاخ تچر دیده می شود. نیمتنۀ شاه به حالت نیمرخ نشان داده شده که دست راست را به نشانه برکت کمی بالاآورده و با دست دیگر حلقه پادشاهی را گرفته است. دو سنگ نبشته به زبان فارسی باستان و عیلامی هم مشاهده می شود.

کخ، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آرامگاه داریوش دوّم

آرامگاه داریوش دوم در 33 متری غرب آرامگاه اردشیر اول در محوطۀ نقش رستم قرار دارد. بر فراز آرامگاه شاه در برابر آتشدان و زیرسایۀ مزکیانی و هلال گوی دار ماه نقش شده و در دو سوی او مهان و بزرگان درباری جای دارند. آرامگاه دارای سه اتاقک است و درون آن تقریباً مشابه آرامگاه اردشیر اول است. قدمت آن را مربوط به سال های 420 تا 4.4 پ.م می دانند.

مرادی غیاث آبادی، 1378

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آرامگاه خشایارشا

این آرامگاه به فرمان خشایارشا در 100 متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ در محوطۀ نقش رستم ساخته شده است. جبهۀ آرامگاه چهار صلیب مساوی دارد، در بالا مزّکیانی و ماه و آتش شاهی بر فراز آتشدان پایه دار و نقش خشایارشا در حال نیایش دیده می شود. دهلیز آرامگاه به ابعاد 3 در 6/6 متر بوده و تنها یک اتاقک دارد که 3 قبر در آن کنده اند. قدمت آرامگاه به حدود 480 تا 466 پ.م تخمین زده می شود.

سعیدی، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آرامگاه اردشیر اوّل

آرامگاه اردشیر اول فرزند خشایارشا در 37 متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ در محوطۀ نقش رستم قرار دارد. این آرامگاه همانند آرامگاه داریوش است ولی بسیار آسیب دیده، درون آن سه اتاقک و در هر اتاقک یک قبر وجود دارد. قدمت ساخت آرامگاه را بین سال های 450 و 430 پ.م می دانند. در زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش برجسته از دورۀ ساسانی دیده می شود.

سعیدی، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آرامگاه اردشیر دوم و سوم

این آرامگاه ها در دامنۀ کوه رحمت و مشرف به صفه تخت جمشید در ارتفاع 40 متری به صورت فرورفتگی در کوه دیده می شوند، اما مشخص نیست که کدامیک متعلق به کدام شاه است. آرامگاه منسوب به داریوش سوم نیز در پشت تپه ایی در جنوب صفه تخت جمشید قرار دارد که ناتمام است. نمای هر آرامگاه به شکل یک چلیپا (صلیب) یا چهار بازو با سطح تقریباً مساوی است. قسمت مرکزی جبهۀ آرامگاه منقوش است به نمای یک کاخ هخامنشی. در درون آرامگاه صندوق هایی برای جادادن کالبد مردگان تعبیه کرده اند. (به ابعاد 2/1×2 متر).

شاپور شهبازی، 1384

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش برجستۀ پادشاهی اردشیر

این نقش برجستۀ که تاجگذاری اردشیر بابکان را نشان می دهد، در گوشۀ شرقی محوطۀ نقش رستم بر سینۀ صخره ای حک شده است. این نقش با ابعاد 3/6 در 4/2، در 2 متری سطح زمین قرار دارد. در این نقش اردشیر در حالی که بر اسب سوار است، تاج شهریاری را از اهورامزدا می گیرد و در زیرپای است پیکر اردوان آخرین پادشاه اشکانی دیده می شود. تاریخ این سنگ تراش را می توان به 235 م نسبت داد. بر روی سینۀ اسب شاه کتیبه ایی به سه زبان حک شده است.

اکبرزاد، 1382

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش برجستۀ بهرام دوم

در زیر آرامگاه داریوش دو سنگتراشی بزرگ از دورۀ ساسانی وجود دارد که قدمت آن را به 285 م نسبت می دهند. این نقوش شاهان اسب سوار را در حال سرنگونی دشمن نشان می دهند. نقش بالایی با ابعاد 7×3 متر بهرام دوم و نقش پائین نیز احتمالاً بهرام دوم را نشان می دهد.

کریستین سن، 1367

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش برجستۀ بهرام سوم

این نقشه برجسته به طول 7/6 متر و عرض 35/2 متر در بالای نقش برجستۀ بهرام دوم در محوطۀ نقش رستم قرار دارد و مربوط به دورۀ ساسانی می باشد. در این نقش فرمانروایی سواره زره پوشیده با نیزه ایی بلند دشمنی را از پای در می آورد. اشمیت معتقد است که وی شاهزاده چهارم است که بعد از پدر در سال 293 م. چهار ماه به عنوان بهرام سوم بر تخت نشست.

اشمیت، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش رجب

نقش رجب در سه کیلومتری شمال تخت جمشید و شمال کوه رحمت، در یک فرورفتگی به صورت نیم دیاره قرار گرفته و در آن سه نقش برجستۀ ساسانی به تصویر کشیده شده است. در اولی با ابعاد 6×4 متر شاپور و همراهانش دیده می شوند. نقش دوم با ابعاد 5/4×5/2 متر مراسم تاجگذاری اردشیر اول را نشان می دهد. نقش برجستۀ سوم با ابعاد 4× 5/2 متر مراسم تاجگذاری شاپور اول را نشان می دهد.

عریان،171: 1382

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش رستم

نزدیک ده گویم، سی کیلومتری مغرب شیراز نقشی از دوره ساسانی وجود دارد که شرح آن از کتاب شیراز تألیف آقای علی سامی نقل می شود: «یک نقش ساسانی در یک کیلومتری مغرب گویم در تنگ قوام آباد به نام نقش رستم وجود دارد که متعلق به بهرام دوم می باشد. اندازه نقش 7/1×6/2 متر و بیست متری یک آبشار، درون باغی با ارتفاع 8 متر از سطح زمین در کوه کنده شده است. طرز لباس عیناً شکل لباس بهرام دوم در نقش رستم مرودشت است و تا روی کفش کشیده شده است. روی نقش به طرف آبشار و دو دستش را به جلو بلند کرده است. تاج گود مانندی بر تارک شاه و روبان آن تا کمر آویزان و زلف های پرپشتی تا روی دوش اش ریخته است. این نقش در اثر بدی جنس سنگ کوه در شرف محو شدن است و مانند سایر نقش های ساسانی نقاط فارس به نقش رستم معروف است و مثل نقوش طاق بستان (کرمانشاه) و نقش سراب بهرام (بین کازرون و فهلیان) و نقش برم دلک و سایر نقوش ساسانی در کنار چشمه آب و در جای با صفای با طراوتی قرار گرفته است.

بهروزی، 116- 115: 1354

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش برجستۀ پیروزی شاپور بر والرین

این نقش برجسته در ده متری شرق آرامگاه داریوش در محوطۀ نقش رستم حکاکی شده است و ابعاد آن 11 در 5 متر می باشد. شاپور با تاج و گوی بزرگ پادشاهی به صورت برجسته بر روی اسب حجاری شده و دو مرد رومی نشسته و ایستاده نیز در تصویر دیده می شوند. تاریخ این نقش برجسته را به حدود 262 م تخمین می زنند.

سرفراز، 1381

فارس، مرودشت، آثار باستانی، نقش برجستۀ شهریاری نرسی

این نقش برجسته در کوه نقش رستم نزدیک آرامگاه داریوش حجاری شده و تاجگذاری نرسی فرزند شاپور اوّل را نشان می دهد، که فرمانروایی ارمنستان را بدست گرفته است. در این نقش نرسی تاجی بر سر دارد که همان کلاه شیاردار پارسی هخامنشی است و روی آن گوی بسیار بزرگی نهاده اند. تاریخ حجاری این نقش مربوط به حدود 300 م می باشد.

سرفراز، 1381

فارس، مرودشت، آثار باستانی، دروازه ملل

دروازه ملل کاخ کوچکی در مجموعۀ پارسه است که نمایندگان قبایل تابع هخامنشی ابتدا وارد آن و سپس وارد کاخ های دیگر می شده اند. این بنا تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهار ستون رفیع داشته و وسعت آن 5/612 مترمربع است. در دوطرف درگاه ورودی (غربی) پیکرعظیم دوگاو نر و در دوسری درگاه خروجی (شرقی) پیکر دوگاو بالدار با سر انسان وجود دارد. هرستفلد حجاری های صورت انسان، بال عقاب، بدن گاو را متأثر از هنر آشور و معماری اورارتو دانسته است. براساس کتیبۀ سه زبانی فارسی باستان، عیلامی، بابلی موجود، بنا توسط خشایارشا به پایان رسیده است.

کخ، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، دروازۀ نیمه تمام

در جلو حیاط کاخ صدستون، آثاری از دروازه ای وجود دارد که براساس شواهد موجود کارهای ساختمانی آن به پایان نرسیده و نیمه تمام رها شده است. طرح کلی این دروازه مانند دروازۀ ملل است. این دروازه دو درگاه ورودی داشته، یکی در جهت دروازۀ ملل و دیگری به سمت کاخ صدستون. بعبارت دیگر این دروازه برای آمدن افراد به کاخ صدستون در هنگام برگزاری مراسم و آئین های رسمی طراحی شده است.

رجبی، 1378

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کعبه زرتشت

کعبه زرتشت از بناهای آغاز دوران هخامنشی است که در محوطۀ نقش رستم روبروی کوه احداث شده است. ساختمان بنا سنگی، چهارگوش و پله دار است. در زمان ساسانی نام بنا «بُن خانک» بوده که در سنگ نشبتۀ کریتر، موبد موبدان آمده است. در دیواره های بنا طاقچه های مضرّسی از سنگ سیاه وجود دارد و در برخی جاها مثل بام، سنگ ها با بست دم چلچله ای بهم مرتبطند. بر سه جبهۀ دیوار کعبه زرتشت شاپور اول متنی را به سه زبان حک کرده است.

شاپور شهبازی، 1357.

فارس، مرودشت، آثار باستانی، قدمگاه چاشتخوار

این بنا آرامگاهی نیمه تمام از دورۀ هخامنشی است که در ضلع جنوبی کوه رحمت و در شمال روستای چاشتخوار قرار دارد. ساختمان که در دل کوه تراشیده شده شبیه آرامگاه نیمه تمام منسوب به داریوش سوم در پارسه است و دارای دوصفه دو اشکوبه ایی به درازای 20 متر می باشد. این محل در سال 1331 توسط پروفسور لویی وندنبرگ کشف شد. وی این ساختمان را محلی برای انجام آئین های مذهبی مربوط به مردگان می دانست.

مصطفوی، 44- 43: 1364

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ «ج»

این بنا که امروزه اثر بسیار کمی از آن باقی مانده، به ابعاد 23×52 متر، در شرق کاخ داریوش قرار دارد. کاخ احتمالاً در زمان خشایارشا و اردشیر اول احداث شده است. هرستفلد کاخ را یک پرستشگاه می داند، کرفتر آن را محلی برای برگزاری جشن ها و شاپور شهبازی آن را با توجه به تصاویر سربازان و خدمۀ حامل ظروف و خوراکی، یک کاخ اختصاصی می داند.

شاپور شهبازی، 1384

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ «د»

این کاخ با وسعت 1800 مترمربع در شرق کاخ خشایارشا (هریش) قرار گرفته است. کرفته این محل را تالار جشن سپاهیان و دی فرانکویچ آن را باغ می داند. در این محوطه تپه ایی بلند که در طی حفریات از آن مصالح پراکنده و تکه های سنگ به دست آمده، وجود دارد و براین اساس به عقیدۀ برخی، در این مکان هیچ کاخی وجود ندارد. اشمیت، در طی بررسی های خود این کاخ را تشخیص داده است.

اشمیت، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ «هـ»

این کاخ در گوشۀ جنوب غربی صفه و پایین کاخ داریوش قرار گرفته است و از مصالح مصرف شده ساخته شده. بهمین دلیل اشمیت ساخت آن را به اردشیر سوم یا حتی پس از دورۀ هخامنشی نسبت داده است، ولی در طی بررسی های جدید، بر روی نمادهای درگاه کاخ کتیبه ایی از اردشیر اول به دست آمده است.

شاپور شهبازی، 1384

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ تچر

کاخ تچر یا کاخ داریوش در جنوب غربی آپادانا، بر روی سکویی که 4/2 متر از کف حیاط مجاورش بلندتر است، ساخته شده. ابعاد آن 29×40 متر و اتاق مرکزی آن 15×15 متر است و دارای 12 ستون می باشد. درگاهها با نقوش برجستۀ داریوش شاه و همراهان تزئین شده و بر فراز سرشاهنشاه، کتیبه ای به سه زبان و سه خط عیلامی، فارسی باستان و بابلی وجود دارد. دیوارهای کاخ بسیار صیقل یافته و همین امر موجب شده که آن را تالار آئینه نیز بنامند.

کخ، 1379

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ هریش

این کاخ که کاخ اختصاصی خشایارشا است، در کتیبه های ایوان شمالی «هریش» نامیده شده است و در قسمت جنوبی صفه تخت جمشید قرار دارد. بنا 18 متر بلندی داشته و مساحت آن دوبرابر کاخ داریوش (حدوداً 2550 مترمربع) می باشد. تالار مرکزی کاخ مربعی شکل به ابعاد 5/36×5/36 متر با شش ردیف شش تایی ستون است. در درگاه ورودی، تصویر خشایارشا با خدمتکارانی که چند شاهی و حوله و مگس پران در دست دارند، حجاری شده است.

سامی، 1348

فارس، مرودشت، آثار باستانی، کاخ صدستون (تالارتخت)

این کاخ که برخی آن را «تالار بار عام خشایارشا» نامیده اند، در شمال خزانه و شرق آپادانا قرار گرفته است و ابعاد آن 5/88 ×96 متر است، که در آن صد ستون قرار دارد (در تالارمرکزی کاخ). براساس لوحۀ سنگی یافت شده در گوشه جنوب شرقی تالار، در 470 پ.م بنای کاخ توسط خشایارشا آغاز و در 450 پ .م توسط اردشیر اول به پایان رسیده است. یک صحنۀ بار عام، چهار بار در هر طرف دو درگاه شمالی تکرار شده است. گدار و کرفته این کاخ را تالاری برای بزرگداشت سپاهیان می دانند و شاپور شهبازی آن را «تالار سلحشوران» نامیده است.

رجبی، 23: 1378

فارس، مرودشت، آثار باستانی، تالار شورا

این کاخ در مکانی واقع در مرکز صفه تخت جمشید واقع شده و ابعاد آن 51×54 متر است. اشمیت این مکان را تالار شورا نامیده و احتمال داده که این بنا محل مشاورۀ شاه و بزرگان دربار بوده است. کاخ توسط 3 درگاه و چند راهرو به کاخ های دیگر راه می یابد و از این جهت آن را کاخ مرکزی یا «سه دری» نیز نامیده اند. گروهی ساخت بنا را به خشایارشا و گروهی به داریوش بزرگ نسبت می دهند. شهبازی معتقد است که اردشیر اول آن را به پایان برده است.

شاپور شهبازی، 1384

فارس، مرودشت، آثار باستانی، حرمسرا (اندرونی، مهمانسرا)

پروفسور هرستفلد این بنا را که در لبۀ جنوبی صفه تخت جمشید قرار دارد، با توجه به ساختار آن حرمسرا یا اندرونی خشایارشا نامیده است. شکل بنا به شکل «L» است و هرستفلد و همکاران شاخه ایی از آن در غرب خزانه را بازسازی کرده، که امروزه موزه تخت جمشید و بخش اداری و . . . است. این مجموعه متشکل از بیست واحد مسکونی است و از این رو برخی آن را مهمانسرای نمایندگان ساتراپی ها می دانند.

تیلیا، 1354

فارس، مرودشت، آثار باستانی، خزانه

این عمارت در بخش جنوب شرقی صفه تخت جمشید و جنوب کاخ صدستون قرار گرفته است. براساس کتیبه ها، این عمارت را داریوش در دو مرحله بین سال های 511 تا 507 و 494 تا 491 پ.م بنا کرده و خشایارشا آن را تکمیل کرده است. طول عمارت 134 متر و عرض آن 78 متر است. تالار بزرگ غربی 11×9 ردیف ستون داشته که پایه های آن ها سنگی و ساقه هایشان چوبی بوده. یکی از مهمترین کشفیات اشمیت از خزانه، یافتن 750 لوح کلین شهر مانند دربارۀ کارگران، صنعتگران، دستمزدها و . . . به زبان عیلامی است.

کخ، 1376

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آتشدان سنگی

این آتشدان از آثار باقی مانده از دوران هخامنشی است. این مکان را که مزار بی بی فاطمه یا امامزاده بی بی نیز می نامند، در مسیر جادۀ اصفهان – شیراز واقع شده است و به صورت هرمی با قاعدۀ ناقص است. آتشدان سنگی در سال 1343 کشف شد.

مصطفوی، 18: 1364

فارس، مرودشت، آثار باستانی، آتشدان های سنگی

در محوطۀ نقش رستم دو آتشدان سنگی به فاصلۀ 80 سانتی متر از یکدیگر، از سنگ کوه تراشیده شده اند. آتشدان ها همانند چهارطاقی هایی هستند که رأسشان از قاعده شان کوچکتر است. در مورد قدمت آتشدان ها، کرزن و گدار قبل از هخامنشی، گالینک و اشمیت هخامنشی و اردمان، گیرشمن و شهبازی آن را مربوط به دورۀ ساسانی می دانند.

گیرشمن، 1370