فارس، شیراز، آثار تاریخی، بناهای کریمخانی
کریمخان زند معروف به «وکیل» از سال 1172 تا 1193 ه.ق در قسمت عمده ایران سلطنت داشت و چون پایتختش شهر شیراز بود، در این شهر بناهای زیادی ساخته است که به «بناهای وکیلی» معروف است و اگر آقامحمدخان قاجار از راه عداوت آن ها را ویران نساخته بود، اکنون مقدار زیادی از آن ها باقی مانده بود. کریمخان چون از تفنن و تجمل به دور بود، هرچه در مدت قریب بیست سال سلطنتش بدست آورد، صرف عمران و آبادی کرد. از خصوصیات ابنیه وکیلی سادگی و استحکام آنهاست و سعی شده است که عمارت مطابق آب و هوای شیراز ساخته شود – در عین حال ابتکاراتی نیز به کار رفته که در نوع خود بی نظیر است، مانند ستون های مرتفع یکپارچه که غالباً مارپیچی است و گاهی ساده و با نقش و نگار است. مصالحی که در آن ها به کار رفته بهترین و محکم ترین نوع مصالح است. کریمخان به ساختن ابنیه و تکایا، برج ها و بارو و خندق و مسجد و بازار اقدام کرده است و آنچه در شیراز ساخته است عبارتست از:
1- بازار وکیل و سراهای اطراف آن،
2- مسجد وکیل،
3- آرامگاه سعدی،
4- آرامگاه حافظ،
5- تکیه هفت تنان،
6- تکیه چهل تنان،
7- طاق قرآن با چند اطاق جنب آن،
8- باروی اطراف شیراز،
9- برج ها و دروازه های شیراز،
10- خندق دور شیراز،
11- سد دو طرف رودخانه خشک شیراز،
12- پل روی رودخانه خشک شیراز،
13- حمام وکیل،
14- آب انبارهای وکیل (سه عدد)،
15- ارگ کریمخانی،
16- عمارت کلاه فرنگی (موزه پارس)،
17- عمارت دیوانخانه (محل پست و تلگراف سابق)،
18- باغ نظر (باغ موزه)،
19- سنگ قبرشاه شجاع،
20- باغ جهان نما،
21- عمارات مفصل سربازخانه و طویله،
22- شترخانه (محل هنرستان فعلی)،
23- تسطیح اراضی ناهموار اطراف شیراز،
24- مقبره شاه داعی الی الله،
25- قربانگاه،
26- آرامگاه محمدرحیم خان زند،
27- راه آب بی نظیری که آب رکن آباد را از زیر رودخانه و خندق به داخل شیراز می آورد،
28- فاضلاب شهر شیراز که در زیر تمام کوچه های شیراز احداث شده و آب های باران و فاضلاب های شهر را به خندق دور شهر می برده است. اما آنچه اکنون از آثار مزبور باقی است عبارتند از:
1- بازار وکیل،
2- مسجد وکیل،
3- آرامگاه حافظ (با اصلاحاتی)،
4- تکیه هفت تنان،
5- تکیه چهل تنان،
6- پل روی رودخانه خشک شیراز،
7- آب انبارها،
8- ارگ کریمخانی،
9- عمارت کلاه فرنگی،
10- عمارت دیوانخانه،
11- باغ نظر،
12- باغ جهان نما،
13- سنگ قبرشاه شجاع،
14- مقبره شاه داعی الی الله،
15- سنگ قبر محمدرحیم خان زند.
بهروزی، 132- 129: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، آب انبارهای وکیلی
کریمخان زند در شیراز چند آب انبار بزرگ برای نگهداری آب مشروب اهالی ساخته است که در نوع خود بی نظیر است.
این آب انبارها عبارتند از:
1- آب انبار حافظیه
2- آب انبار پشت حمام وکیل
3- آب انبار پهلوی عمارت دیوانخانه (پست و تلگراف فعلی)
4- آب انبار مجاور هفت تنان.
خصوصیات این آب انبارها این است که بزرگ و عمیق بوده و آب را خنک نگه میداشته اند. بر روی آب انبار پشت حمام وکیل برنج مرتفعی هم ساخته شده که به وسیله آن هوای آب انبار تجدید می گردیده است. اما اکنون که در شیراز لوله کشی شده و مردم احتیاجی به آب انبارها ندارند، این آب انبارها از حیز انتفاع افتاده است.
بهروزی، 141- 140: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، ارگ کریمخانی
ارگ کریمخانی که در واقع اندرونی و قصر سلطنتی زندیه بوده به شکل یک قلعه آجری با دیوارهای بلندی ساخته شده که هر ضلع آن قریب 125 متر و ارتفاع آنها قریب 15 متر است و در چهار زاویه آن چهار برج عظیم ساخته شده است. روی بدنه بیرونی برج ها نقش و نگارهائی با آجر ایجاد کرده اند. بر سردر خارجی آن مجلس کشته شدن دیوسفید به دست رستم با کاشی های هفت رنگ زیبائی مجسم شده است و در داخل آن هم کاشیکاری های مفصلی شامل گل و بته و اشکال خدمتگزاران و سربازان دوره زندیه بر روی کاشی های زیبائی نقش بوده است که متأسفانه اکنون آن کاشی ها موجود نیست. ساختمان های داخل ارگ به شرح زیر است:
1- جبهه شمالی – در وسط این جبهه تالار وسیع و مرتفعی است که جلو آن دو ستون سنگی مرتفعی قرار دارد – طرفین این تالار هر یک، سه راهرو دو طبقه و سه اطاق ساخته شده – جلو تار حوض با لبۀ سنگی ساخته شده است.
2- جبهۀ غربی – در وسط تالاری است مرتفع و وسیع ولی جلو آن دو ستون چوبی قرار دارد – جلو این تالار آبنمائی است که تا دیوار شرقی (قریب 60 متر) امتداد دارد – در جلو تالار حوضی است که به این آبنما متصل است – وسط حوض و آبنما فواره های زیادی ساخته شده است – طرفین این تالار، هر طرفی سه راهرو دو طبقه و سه اطاق ساخته شده است.
3- جبهه جنوبی – وسط این جبهه نیز تالاری است مرتفع و وسیع که جلو آن دو ستون چوبی قرار دارد – جلو آن حوضی است. طرفین تالار، هر طرفی سه راهرو دو طبقه و سه اطاق ساخته شده است.
4- جبهه شرقی – این طرف دیوار مرتفعی است که وسط آن در دالان است. بالای آن سه مجلس کاشیکاری بوده که آن را برداشته اند – بین این دیوار و دیوار خارجی ساختمان هائی است بدین شرح: در وسط یک دالان هشتی است در جنوب آن حمام است. پهلوی حمام چاه عمیقی است که آب آن برای حمام استفاده می شده است – در همین قسمت، پشت بام، حوضی بوده که از آب چاه پوشیده و از آنجا به فواره ها آب می داده است – در شمال آن دو حیاط کوچک است که چند اطاق دارد و گویا محل اقامت خدمتگزاران و نگهبانان بوده است. در دورۀ قاجاریه روی آبنمای وسط حیاط عمارتی ساخته بودند که اخیراً آن را خراب کرده اند. اکنون ارگ بوسیله اداره کل فرهنگ و هنر فارس در دست تعمیر است تا پس از تکمیل تعمیرات به محل موزه پارس اختصاص یابد.
بهروزی، 143- 141: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، بازار وکیل
این بازار مهمترین بازار شیراز است که در زمان کریم خان زند (1172-1192 هـ .ق) در محل درب شاهزاده و در کنار مسجد وکیل احداث شده است. معماری بازار برگرفته از معماری بازار قیصریه لار و بازارچه بلند اصفهان است. سیستم تهویه هوا به علّت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار، کامل بوده و این امر توسط بادگیرهایی ساده انجام می گرفته است. بازار وکیل در سال 51 در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است.
کمالی سروستانی، 77- 76: 1384
فارس، شیراز، آثار تاریخی، بازار وکیل
بازار وکیل که در محلۀ «درب شاهزاده» – جنب مسجد جامع وکیل واقع است، به شکل صلیب ساخته شده، یعنی شامل یک رشته «شمالی – جنوبی» و یک رشته «شرقی – غربی» است که در وسط به واسطه یک «چهارسوئی» (چهارسوقی) بلند و بزرگ و وسیع بر یکدیگر عمود می شوند و دارای پنج درب بزرگ است که شب ها آن ها را می بسته اند و بازار از هر حیث محفوظ می مانده است. راسته شمالی – جنوبی از دو جناح ترکیب شده و در هر جناحی 41 زوج مغازه وسیع ساخته شده است و ضمناً در مشرق و مغرب جناح شمالی آن چهار کاروانسرا به نام «کاروانسرای روغنی» و «کاروانسرای احمدی» و «کاروانسرای گمرک» و ضرابخانه ساخته شده است که هرکدام حجره های متعددی دارد. راسته شرقی – غربی نیز دو جناح دارد که شرقی آن با 19 زوج مغازه به نام «بازار علاقه بندان» و غربی آن با 10 زوج مغازه به نام «بازار ترکش دوزها» نامیده می شود. موازی بازار ترکش دوزها بازار دیگری است به نام «بازار شمشیرگرها» که آن نیز 11 زوج مغازه دارد. در بازار شمشیرگرها سرای دیگری وجود دارد که آن را «کاروانسرای فیل» نامند.
خصوصیات این بازار علاوه بر زیبایی و معماری عالی آن، چند نکته مهم است یکی عرض زیاد و وسعت آن و دیگر آنکه سرتاسر بازار و اطاق های ضربی مرتفعی (متجاوز از ده متر) زده اند و طوری آن را ساخته اند که در زمستان هوای بازار گرم و در تابستان خنک است و به وسیله دریچه هائی که در زیر سقف آن تعبیه شده هوا و نور کافی به همه مغازه ها می رسد. در سر چهارسوی (چهارسوق) آن بر روی یک «هشتی» طاق ضربی بسیار وسیع و مرتفعی ساخته اند که شاهکار معماری است و با اینکه اکنون متجاوز از دویست سال از آن می گذرد، هنوز کوچکترین شکافی برنداشته است. متأسفانه در اثر امتداد خیابان کریمخان زند چندین زوج مغازه های جناح شمالی آن خراب شده و فعلاً بازار وکیل به دو تکه تقسیم شده است.
بهروزی، 133: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، پل علی بن حمزه (پل رودخانه خشک)
این پل از آثار دورۀ کریم خانی در شیراز است که در نزدیکی دروازه اصفهان بر روی رودخانه خشک جهت رفت و آمد کاروان های خروجی و ورودی ساخته شده است. پل دارای پنج دهانه می باشد و مصالح به کار رفته در آن سنگ، ساروج و گچ است.
کمالی سروستانی، 136: 1384
فارس، شیراز، آثار تاریخی، پل روی رودخانه خشک شیراز
نزدیک دروازه اصفهان، روی رودخانه خشک شیراز که راه شیراز به اصفهان تهران است، کریمخان زند پلی از سنگ و گچ ساخته است که دارای پنج دهنه است و هنوز استحکام خود را از دست نداده است. اکنون این پل در مسیر خیابان حافظ قرار گرفته است. در میان آثار کریم خانی این پل تنها پل منحصر به فردی است که از دوره زندیه باقی مانده است.
بهروزی، 140- 139: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، تکیه هفت تنان (موزه سنگ)
این بنا که از بناهای دورۀ کریم خان زند است، در شمال شیراز در دامنۀ کوه چهل مقام واقع شده است و وجه تسمیه آن به هفت تنان به دلیل وجود قبر هفت عارف گمنام در این مکان است. عمارت هفت تنان که به عمارت دیوانخانۀ زندیه بسیار شبیه است به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده است. بر روی طاقچه های ایوان عمارت پنج مجلس نقاشی به دست آقاصادق (نقاش زندیه) کشیده شده. سنگ های موجود در این گنجینه متعلق به قرون سوم تا یازدهم هـ .ق است که با انواع خطوط کوفی، ثلث، تعلیق، توقیع، نستعلیق و نسخ تزئین شده اند.
بهروزی، 54- 51: 1349
فارس، شیراز، آثار تاریخی، تکیه هفت تنان
در ریشه کوه چهل مقام، درست در زیر تخت ضرابی باغچه ایست که کریمخان زند عمارت زیبایی در آن ساخته است. این عمارت شامل یک ایوان مرتفعی است که دو ستون سنگی یکپارچه خیلی بلند در آن به کار رفته که روی آن ها نقاشی شده و هنوز قسمت هایی از آن نقاشی ها باقیست. در طرفین ایوان، در طبقه زیرین ایوانی است و بعد از آن اطاقی و در طبقه بالا، دو گوشواره ساخته شده است. در جلو ایوان صفه ایست که حوض بزرگی در آن تعبیه شد و سابقاً از آب رکن آباد پر میشده است. در جلو صفه، محوطه ای است که هفت قبر در آن قرار گرفته و کریمخان روی هرکدام سنگی بزرگ، بدون کتیبه نصب کرده است و در جنوب آن نارنجستان خرم و باصفایی قرار دارد. به مناسبت وجود این هفت قبر است که آن جا را «هفت تنان» یا «هفت تن» نامیده اند.
گویند وقتیکه کریمخان زند عمارت دیوانخانه (عمارت سابق پست و تلگراف شیراز) را ساخت چون از راه نیک نفسی میل داشت که عموم مردم شیراز در همه چیز با او شرکت داشته باشند و نمی شد که در دیوانخانه را به روی همه بگشایند تا از صفا و منظره تالار زیبای آن بهره مند شوند، عمارت هفت تنان را به همان سبک و نقشه ساخت تا عموم مردم بتوانند در موقع فراغت و تفریح از آن استفاده کنند.
اهمیت تالار هفت تنان علاوه بر دو ستون یکپارچه آن به پنج مجلس نقاشی داخل تالار است که گویا از کارهای آقاصادق نقاش مشهور دوره زندیه است و از نظر صنعت و قدمت اهمیت زیادی دارد و آن پنج مجلس از مغرب به مشرق عبارت است از:
اول – درویشی با کشکول و تبرزین و محاسن سفید.
دوم – حضرت موسی است در حال شبانی و تعدادی گوسفند در جلو او مشغول چریدن می باشند.
سوم – (وسطی) منظره عشق بازی شیخ صنعان است با دختر ترسا. دختر ترسا در غرفه ایستاده و شیخ در میان مریدان با عجز و نیاز بسوی معشوقه توجه دارد.
چهارم – منظره قربانی کردن حضرت ابراهیم فرزند خود اسمعیل را می باشد.
پنجم – شکل درویشی دیگر است با سبیل چخماقی که بعضی ها او را شاه عباس کبیر صفوی
می دانند.
درویش حمید و فرهاد میرزا– در جلو در ورودی تکیه هفت تنان (بیرون تکیه) هم اکنون سنگ قبری است. این قبر درویش وارسته و عارف معروف زمان خود می باشد که می گویند در یکی از اطاق های هفت تنان اقامت داشت و به ریاضت مشغول بود و عده ای از بزرگان و مردم شیراز مرید وی بودند و معتقد بودند که صاحب کرامت است. گویند در قضیه فضل علی گراشی که یاغی شده، فرهاد میرزا (معتمدالدوله) حاکم فارس به درویش حمید متوسل شده و او پیش از وقت به او خبر داده بود که در گرفتار ساختن آن مرد یاغی، فرهاد میرزا موفق می شود و همین طور هم شد.
قضیه سر فضلعلی– گویند هنگامیکه سر فضلعلی را به شیراز آوردند، چون تصرف قلعه تبر، با اسلحه های آن روزگار کار بس مشکل و دشواری بود و آن مرد شریر مدت ها امنیت فارس را بهم زده و مردم را به ستوه آورده بود، در باغ ایالتی جشن مفصلی تشکیل یافت و عده زیادی از بزرگان شهر و علما و شعرا به حضور فرهاد میرزا رسیدند تا به او تبریک بگویند. از آن جمله مرحوم فرصت الدوله بود که با دیدن سرفضلعلی رباعی ای را که دارای صنایع چند شعری است فی البدیهه سرود. مرحوم شاهزاده معتمدالدوله فرهاد میرزا شرح این واقعه را با خط نسخ در زیر طاقچه سنگی دیوار شمالی تالار «تچر» تخت جمشید (عمارت آئینه) نگاشته است.
دو قبر دیگر – بیرون محوطه هفت تنان. در مشرق آن تکیه، در محوطه ای که سرو کهنی دارد فعلاً در دو قسمت چند قبر وجود دارد. اول- دو سنگ قبر است که در وسط آن زمین واقع است که بقراری که معروف است یکی سنگ قبر عارفی است به نام «درویش شاهنشاه» که در تاریخ 1181 هـ .ق وفات یافته است. در کنار این قبر سنگ قبر دیگری است که گویا یکی از عرفاست. دوم – در جنوب این محوطه، در کنار آب هفت تنان دو قبر است: یکی سنگ قبر شیخ عبدالکریم نامی از عرفاست که در سال 1191 هـ .ق وفات یافته است و دیگری قبر سید سلیمان مصری است که او نیز از بزرگان صوفیه بوده است و در سال 1084 هـ .ق وفات یافته است.
بهروزی، 57- 51: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، چهل تنان
چهل تنان یا تکیه چهل تنان، مقبره چهل درویش است. در زمان کریم خان زند در ضلع شمالی این تکیه ساختمانی از آجر و گچ و آهک ساخته شد که دارای چند اتاق تودرتو است. علاوه بر این 40 تن، مقبره ابواسحاق شیرازی و میرزا عبدالرحیم حشمت از شاعران شیراز نیز در این مکان قرار دارد.
افسر، 168: 1353
فارس، شیراز، آثار تاریخی، چهل تنان
نزدیک به رودخانه خشک مزبور تکیه چهل تنان که آن را «چهل تن» هم گویند واقع است و عمارت آن به وسیله کریمخان زند ساخته شده است ولی به شکوه و جلال هفت تنان نیست. در حیاط این تکیه چهل قبر کوچک واقع است که گویند قبور چهل درویش عارف است که با هم در سیر و سیاحت و سلوک بوده اند و چون وفات یافته اند پهلوی هم مدفون گردیده اند. سنگ های قبور مزبور کوچکتر از سنگ قبور هفت تنان است و بدون کتیبه است و صاحب فارسنامه ناصری نوشته است که سنگ های مزبور در سال 1257 هـ .ق به وسیله معتمدالدوله فرهاد میرزا والی فارس روی آن قبور نصب گردیده است.
در این تکیه چند نفر از مشاهیر نیز مدفون اند که معروف ترین آن ها عبارتند از: 1- شیخ ابواسحاق شیرازی متخلص به «حلاج» و معروف به «بسحاق اطعمه» و «شیخ العمه» که از شعرای معروف عصر حافظ است.
2- در کنار چهل قبر دراویش فوق الذکر، سنگ بزرگ بسیار قدیمی است که در اطراف آن آیه الکرسی نوشته شده و طرفین آن خطوط کوفی درشتی نوشته شده که در اثر مرور زمان و رطوبت محو شده و معلوم است که سنگ قبر یکی از بزرگان است که در قرن چهارم یا پنجم فوت شده است. چنانچه یکی از مطلعین اظهار می داشت این سنگ سابقاً خارج از چهل تنان بوده ولی بعداً آن را به داخل چهل تنان منتقل کرده و آن را روی قبر «ساری» و به همین جهت کتیبه ای را با خط نستعلیق روی آن نقر کرده اند.
3- شادروان عبدالرحیم شیرازی متخلص به «حشمت» که از شعرای معروف معاصر است نیز در این تکیه (نزدیک قبر شیخ اطعمه) مدفون است. هم اکنون در طرف جنوب چهل تنان (نزدیک به در ورودی) عمارتی شامل چند اطاق ساخته اند و طایفه دراویش خاکسار آن را مرکز اجتماع و عبادات خود قرار داده اند.
بهروزی، 61- 58: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، حمام وکیل
از بناهای دوره کریم خان زند است که با مساحت و زیر بنای 1350 مترمربع در کنار مسجد وکیل احداث شده است. این حمام که به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شده، دارای 4 قسمت مرتبط به یکدیگر است. ستون های حمام یکپارچه و از جنس سنگ گندمک گوگرددار و سخت است. در وسط محوطه حمام حوضی هشت ضلعی با دیواره هایی از سنگ های یکپارچه قرار دارد. آب رسانی به حمام از طریق چاهی در ضلع غربی (گاوچاه) صورت می گرفته و تون حمام در زیر خزانۀ اصلی قرار دارد. در کف حمام چندین رج آجر آب خورده کار شده و بین آن ها ساروج ریخته اند تا فشار آب را تحمل کند.
کیانی، 207: 1366
فارس، شیراز، آثار تاریخی، دیوانخانه
این بنا که در نزدیکی ارگ کریم خانی با مساحتی برابر 840 مترمربع از آجر و سنگ ساخته شده، از آثار دوره زندیه و در واقع یکی از وزارتخانه های کریم خان زند بوده است. در این دیوانخانه عمارتی بنا شده که دارای ایوان مرکزی بزرگی با سقفی بلند و مسطح است و دو ستون یکپارچه در جلو آن قرار دارد، که آقامحمدخان قاجار آن را به تهران منتقل و در کاخ گلستان نصب نمود. مقرنس کاری، حجاری، نقاشی های دوران زندیه و به ویژه نقاشی مکتب شیراز، ویژگی های معماری و هنری این بنا می باشد.
شیرازی، 537: 1362
فارس، شیراز، آثار تاریخی، طاق قرآن
دروازه قرآن در ورودی جاده اصفهان به شیراز در نزدیکی تنگ الله اکبر و در میان باباکوهی و چهل مقام واقع شده و وجه تسمیه آن وجود قرآنی بر فراز طاقی مرتفع است. این دروازه شامل یک طاق مرتفع از نوع کجاوه ای در وسط و دو طاق با ارتفاع کم در دو طرف است که در زمان حکومت عضدالدوله دیلمی در فارس ساخته شده است و در زمان کریم خان زند مجدداً بازسازی شده است. در دوران قاجار نیز پس از زلزله شیراز، بنا توسط «محمدزکی خان نوری» مرمت شد.
بهروزی، 890: 1349
فارس، شیراز، آثار تاریخی، طاق قرآن
راهی که از وسط تنگ الله اکبر می گذرد از قدیم الایام وجود داشته است. در دورۀ سلطنت دیالمه در آن اصلاحاتی به عمل آمده است و پاسگاهی برای آن ایجاد شده و گویا در مدخل تنگ (روبست شیراز) طاق مرتفعی را در وسط تنگ بر روی راه شاهی احداث کرده اند، ولی کریمخان زند (1871-1193 هـ .ق) که در شیراز او را به طور مطلق وکیل می گویند، در این راه اصلاحاتی به عمل آورد و طاق مذکور که رو به انهدام می رفته مرمت کرده و طرفین آن هم اطاق هایی برای محافظین و مأمورین و آب انباری که از آب رکنی پر می شده بنا کرد و بر بالای طاق مزبور اطاق کوچکی را بساخت و در آن اطاق یک قرآن خطی بزرگ قرار دارد تا مسافرین از برکت عبور از زیر قرآن مجید، از گزند حوادث مصون بوده به سلامت به منزل برسند و از این رو آن را «طاق قرآن» نامیده اند.
توضیح: این قرآن که در دو جلد بزرگ نوشته شده و «شیراز معروف به قرآن «هفده من» بوده، اکنون در موزه پارس نگهداری می شود و به خط ابراهیم سلطان پسر شاهرخ تیموری است که در زیبایی و نفاست خط و تذهیب بی نظیر است. یک کتیبه ای هم به خط همین ابراهیم سلطان در بقعه شاه میرعلی بن حمزه می باشد که شرح آن در بقعه مزبور داده می شود. از همین سلطان ابراهیم سه کتیبه هم در تخت جمشید (عمارت تچر یا کاخ آئینه) دیده می شود که بهترین و مشروح ترین آن ها بر جرز سنگی ایوان جنوبی، ابیاتی از بوستان سعدی بر آن نوشته است.
کتبه ابراهیم سلطان بن شاهرخ فی سنه ست و عشرین و ثمانمائه هجری قمری). چون در اثر تنگی راه و کثرت وسائط نقلیه موتوری، آمد و شد در راه مزبور مشکل شده بود و امکان تصادفات زیادی می رفت در سال 1316 ه.ش راه فوق الذکر را توسعه دادند و در نتیجه طاق قرآن و اطاق بالای آن و کلیه ساختمان های وکیل و حتی آب انبار آن خراب شد و از بین رفت.
مردم با نشاط شیراز، از همان زمان سلطنت کریمخان وکیل، عادت کرده بودند که روزهای اول هر ماه قمری به «تنگ الله اکبر» رفته و از زیر طاق قرآن عبور کنند و با این کار هم به تفریح و هواخوری بپردازند و هم از زیر قرآن گذشته سلامتی یک ماهۀ خود را تأمین نماید. پس از خراب کردن طاق و برداشتن قرآن، اهالی شیراز عادت دیرینه را از کف ندادند اما وقتیکه وارد تنگ الله اکبر می شدند، از نبودن قرآنی که باید از زیر آن بگذرند متأسف و ملول بودند.
در سال 1327 ه.ش مرحوم حسین ایگار (اعتمادالتجار) که از مردان نیکوکار بود، طاق کنونی را ساخت و قرآنی را بر بالای آن قرار دارد تا مردم با ذوق و متدین شیراز را از نگرانی خارج سازد. مرحوم حسین ایگار علاوه بر ساختن طاق قرآن مدرسه ای هم ساخت و موسس دو کارخانه برق و نساجی اعتمادیه شیراز است و لذا بپاس خدمات او یکی از دبستان های شیراز را به نام «ایگار» نامیدند. او در سال 1131 ه.ش وفات یافته و طبق وصیت او در اطاقی که در وسط جرز شرقی طاق قرآن احداث کرده بود مدفون گردید. کتیبه سنگ قبر او ماده تاریخی است که از سروده های مرحوم احمد حشمت زاده است. دو کتیبه فوق به خط آقای بوذری خطاط و نویسنده معروف مقیم تهران است. در جرز غربی طاق و در جرز شرقی طاق دو کتیبه به خط آقا بزرگ نسا به خطاط و ثلث نویس معروف شیرازی معاصر است.
بهروزی، 94- 89: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، قلعه کریم خانی
این قلعه که در دامنۀ باباکوهی شیراز قرار گرفته است، در دورۀ پهلوی اول تغییراتی در آن به وجود آمده است. ورودی قلعه از دو طرف درختکاری شده و دارای چند پلکان است. بنا در چهار ضلع دارای چهار برج است و به سبک ارگ کریم خانی ساخته شده است. درون قلعه عمارتی دو طبقه از آجر ساخته شده و در کنار آن حمامی خزینه دار با چندین طاق قرار دارد.
کمالی سروستانی، 296: 1384
فارس، شیراز، آثار تاریخی، عمارت دیوانخانه
نزدیک ارگ کریمخانی عمارتی است که سابقاً محل اداره پست و تلگراف بوده است. اینجا سابقاً عمارت دیوانخان کریمخان بوده است و اکنون عمارت سابق آن در قسمت شمالی آن باقی است. این عمارت شامل یک تالار وسیع با سقفی بلند است که سابقاً دو ستون مرمر مرتفع در جلو آن بوده است ولی آقامحمدخان قاجار آن دو ستون را به تهران برد و به جای آن دو ستون چوبی نصب کرد. در طرفین تالار وسطی اطاق ها و گوشواره هائی در پایین و بالا ساخته شده است. در جلو تالار وسطی بر روی سنگ های بزرگ صیقلی جنگ رستم و اشکبوس به طور برجسته حجاری شده است و دو شیر و دو باز در طرفین آن است. در جلو این عمارت دو حوض بزرگ و طولانی ساخته شده است. به تازگی این عمارت به اداره کل فرهنگ و هنر فارس تحویل شده و قرار است بعد از تعمیرات لازم در آن موزه مردم شناسی تأسیس شود و در قسمت جنوبی آن که سابقاً سردر دیوانخانه بود و آن را خراب کردند و عمارت پست و تلگراف و تلفن و «میکروویو» ساخته شده است.
بهروزی، 145- 143: 1354
فارس، شیراز، آثار تاریخی، مسجد وکیل
این مسجد با مساحت 9578 مترمربع و زیربنای 5787 مترمربع، از بناهای دورۀ زندیه در شیراز است که در سال 1187 هـ.ق توسط کریم خان زند، در حد فاصل حمام و بازار وکیل ساخته شد. در ورودی مسجد دولنگه ای و با 8 متر ارتفاع در ضلع شمالی مسجد قرار دارد. پس از در دالانی هشت ضلعی با کاشیکاری های گل و بوته وجود دارد. در چهار ضلع حیاط طاق نماهایی دیده می شود. بنا یک بار در زمان قاجار تحت مرمت قرار گرفته است.
شیرازی، 442: 1362
فارس، شیراز، آثار تاریخی، مسجد وکیل
مسجد وکیل که آن را (جامع وکیل) هم گویند، در محلۀ (درب شاهزاده) و متصل به بازار وکیل (بین بازار و حمام وکیل) واقع است و وسعت زیادی را اشغال کرده است. صحن این مسجد 60 متر به طول و 60 متر عرض دارد و تماماً با تخته سنگ های وسیع مفروش شده است. پیشانی طاق ها و دور طاقنماها و سردرب مجلل آن با کاشی های زیبا و خطوط بسیار عالی ثلث و نسخ مزین است و درب بزرگ و وسیع آن هم بی نظیر می باشد.
در سمت شمال مسجد (رو به قبله) طاق بلند و مهمی ساخته شده است که آن را طاق مروارید گویند و سوره “یسبح لله ما فی السموات و الارض” را با قلم درشت و خط ثلث عالی، دور آن هلالی نوشته شده و تاریخ آن 1247 ذکر شده است. طرفین این طاق هشت کوچک دیگر است (هر طرف چهارطاق) در طرف مشرق و مغرب. صحن مسجد ایوان باریکی است که جلو هر یک 11 طاق ضربی زده شده است.
در سمت جنوب (پشت به قبله) نیز، قرینه سمت رو به قبله، یعنی در وسط، طاق بلند و مرتفعی است و طرفین آن هر کدام چهار طاق کوچکتر است. در قسمت پشت به قبله، شبستان وسیعی است (به طول و عرض 75 متر در 36 متر) که در آن 48 ستون سنگی مرتفع یکپارچه با خط مارپیچی، سقف ضربی آن را نگه میدارد و در وسط آن محراب کاشیکاری است و در پهلوی آن منبر 14 پله ای واقع است که از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده است (به تعداد چهارده معصوم) در سمت شرق مسجد نیز شبستان وسیع دیگری است.
در وسط صحن مسجد حوض طولانی است که لبه های آن از سنگ بزرگ تراشیده شده ساخته شده است. تاریخ پایان بنای مسجد وکیل سال 1187 هـ .ق می باشد. اهمیت این مسجد علاوه بر وسعت آن در چند چیز است:
اول – کاشیکاری های زیبای آن است که پیشانی کلیه طاق ها و داخل طاقنماها و سردرب های آن با کاشی های معرق و اسلیمی با نقش و نگارهائی زیبا مزین گردید است. در داخل طاقنماهای بزرگ شمالی و جنوبی و همچنین سردرب آن، کتیبه هائی با خط ثلث عالی و سوره هائی از قرآن مجید به قلم درشت بر روی کاشی نوشته شده است ولی تمام این کاشیکاری ها در زمان حیات کریمخان زند نصب شده است، بلکه در اثر زلزله ریخته و از بین رفته و از این رو در زمان سلطنت (فتحعلی شاه قاجار) تکمیل شده است و به همین جهت در کتیبه طاقنمای شمالی و سردرب آن نام (فتحعلیشاه) ذکر شده است. چنانکه در کتیبه های طاقنماها و سردرب، جائی سنه 1243 و جائی سال 1244 ذکر شده است (سال وفات کریمخان زند 1193 می باشد). مقداری از کاشی های پیشانی طاق ها در عرض این مدت افتاده بود و لذا در سال های اخیر توسط اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است.
دوم – مجاری های ستون های چهل و هشت گانه مرتفع و یکپارچه شبستان جنوبی آن است که بدون ذره ای اختلاف (مانند اینکه در کارخانه ای آن ها را ریخته باشند) حجاری شده و شاهکار حجاری است و همچنین حجاری های ازاره های آن.
سوم – منبر یکپارچه و مرمر آن است که بی نظیر است – کریمخان وکیل گفته است که اگر چنین منبری را از (طلا) ساخته بودم ارزان تر از این منبر مرمر تمام می شد.
چهارم – حوض وسیع آن است که سنگ های آن یکپارچه و بی نظیر است.
بهروزی، 139- 134: 1354
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
