فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ ها

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ ارم

باغ ارم نزدیک کوه باباکوهی واقع شده – بنای اولی این باغ را «محمد قیلخان ایلخان بزرگ» نهاده و سپس حاج میرزا حسنعلی خان ملقب به «نصیرالملک» آن را به شکل کنونی درآورده و حاج محمدحسن معماری معروف عمارت آن را ساخته است.

بهروزی، 114: 1354

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ ارم

باغ ارم که از زیباترین باغ های ایران است در سدۀ پنجم هجری یعنی دوران حکومت اتابک قراچه سلجوقی در شیراز ساخته شده است. مورخان این باغ را متعلق به شیخ ابواسحاق اینجر می دانند. در اواخر زندیه و اوایل قاجاریه نیز ایل قسقایی این باغ را مقر ایل خود ساختند. بنای درون کاخ در سال 1311 هـ .ق ساخته شدۀ از لحاظ معماری، کاشیکاری، گچبری و . . . از بناهای ماندگار دورۀ قاجاریه است. هم اکنون این باغ از جاذبه های گردشگری شیراز و در اختیار دانشگاه شیراز است.

آریان پور، 307: 1365

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ تخت (تخت قاجار)

این باغ یکی از چهارباغ مشهوری است که پیش از دورۀ گورکانیان وجود داشته و در شمال شیراز، در دامنۀ کوه باباکوهی واقع است. بنای اولیه در سال 480 هـ .ق توسط اتابک قراچه گذاشته شد و در داخل باغ عمارتی هفت طبقه ساخته شد. در سال 1208 هـ . ق آقامحمدخان قاجار عمارت باغ را مرمت کرد و بنای مستحکمی به جای تخت قراچه ساخت و آن را تخت قجر نامید. این باغ که هم اکنون به عنوان پادگان نظامی در اختیار ارتش قرار دارد، در سال 1351 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

سامی، 600: 1363

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ تخت

در دامنه کوه باباکوهی، در زیر تکیه عمارتی است که فعلاً در اختیار لشکر فارس می باشد و سابقاً از باغ های معروف و عمارت دولتی بوده و آن را «باغ تخت» می نامند. مرحوم فرصت الدوله در کتاب آثار عجم شرح آن را چنین نگاشته است: «در جانب شمال شیراز، به مسافت کمتر از میلی، قریب به کوهیکه تکیه باباکوهی در آن است قطعه کوهی بوده – اتابک قراچه (از اتابکان سلغری بود،) در سنه چهارصد و هشتاد (هجری) بر بالای آن عمارتی ساخته و آن را «تخت قراچه» می گفته اند. پس از قرنها خاقان شهید (مقصود فتحعلیشاه قاجار است) در سال هزار و دویست و هشت بنائی تازه نهاد و «تخت قاجارش» می خواندند – بعدها مرحوم محمدشاه قاجار در سال هزار و دویست و شصت و اند، مرتبه ها بر آن افزود و حوضی در جلو آن مرتب ساخت و آن را «باغ تخت» می نامیدند و این از جمله باغات دیوانی است.

وضع باغ – عرصه تمام باغ قریب یک صد پیمان است. از در آن که داخل می شوند بوستانی است – دو خیابان وسیع دارد که در حواشی آن ها سروهای دلپسند و چنارهای بلند به قطار است و در ضمن آن ها درختان گل و ریاحین بوده و در سایر متن باغ از هرگونه اشجار با اثمار موجود است. در انتهای باغ دو رسته پله و دو درگاه است که بالا رفته می رسند به طرفی دیگر که در آن حوضی است طول آن مقدار نود ذرع و عرضش شصت و پنج ذرع است. در سمت شمال و جنوب آن حوض باغچه هایی پر از نارنج و سرو است و سایر اشجار نیز دارد. ایضاً در دو سمت مذکور دو عمارت کلاه فرنگی است به قرینه که دارای ایوان های متعدده از تحتانی و فوقانی است. در سمت رو به قبله هفت طبقه و مرتبه است که طول آن طبقات قریب به طول حوض است و در انتهای طول آن طبقات میل های مرتفع مرصع از کاشی های الوان برپاست و عرض هر یک از آن مراتب ده ذرع و بیشتر و کمتر است و در هر طبقه دو رسته پله به قرینه ساخته اند که از طبقه به طبقه دیگر بالا می روند و در میان پله ها از طبقه بالا تا پایین آبشاری های عریضی است که از فراز به نشیب آب می ریزد و در عرصه هر یک از آن طبقه ها حوض های کشکولی و غیرکشکولی به شکل مربع و مخمس است. بعضی مثمن و مسدس و در میانشان فواره ها قرار داده اند و در ضمن حیاض مذکوره باغچه هاست که دارای نارنج های قوی پیکر با ثمر است و همچنین اشجار دیگر.

در مرتبه و طبقه بالا، تالاری است رفیع با عرصه وسیع در دو طرف آن تالار به قرینه ارسی ها و گوشواره ها و ایوان های متعدده ساخته اند به وضع های خوش و طرزهای دلکش و تالار مذکور دورویه است که روی دیگرش به طرف خلوت و فضائی است کم آن هم باغ مانند است. دریاچه طولانی در وسط آنست. در باغچه هایش نیز نارنج و سرو جای بجای رسته – حمامی بسیار ممتاز دارد».

مولف فارسنامه ناصری راجع به این عمارت چنین نوشته است: « . . . باغ تخت قاجاریه در جانب شمال شیراز به مسافت یک میل حصاری از چینه گل، بر مبذر هزار من بذر گندم کشیده – انواع درخت ها را در آن کاشته اند . . . در سال 480 (هـ .ق) اتابک قراچه والی مملکت فارس بر پشته این پارچه کوه، عمارتی ملوکانه ساخته نامش را «تخت قراچه» گذاشت و جدولی را از نهر اعظم شیراز جدا کرده از دامنه کوه شمالی شیراز در برابر این پشته رسانیده «شترگلوئی» را از زیرزمین گذرانیده داخل این عمارت نموده، حوض و باغچه آن را آب داد – بعد از سال ها خراب گشته جز نامی از آن باقی نبود – در سال 1208 به فرمان خدیو زمان شاهنشاه قهار حضرت آقامحمدخان قاجار طالب ثراه اساسی محکم و بنایی مستحکم در جای عمارت تخت قراچه گذاشت و تخت قاجارش فرمود …». به این ترتیب ساختمانی که فعلاً وجود دارد قلعه ایست مربوط به اوائل قاجاریه ولی طبقات شش گانه ای که در سمت جنوبی قلعه است مربوط به دورۀ اتابک قراچه می باشد. اکنون از آن باغ ها و باغچه ها و درختان نارنج و غیره و آبشارها و دریاچه اثری نیست. فقط عمارت آن با چند سرو باقی است و اراضی آن تسطیح گشته و در قسمتی از آن سربازخانه ساخته شده و قسمتی هم میدان مشق گردیده است.

بهروزی، 1014- 1010: 1354

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ جهان نما

این باغ از قدیمی ترین باغ های شیراز است و تا زمان آل مظفر و آل اینجو و تا زمان صفویه بسیار سرسبز و آباد بوده است. پس از افشاریان باغ صدمات شدیدی دید که در سال 1185 هـ .ق به دستور کریم خان مورد مرمت و بازسازی بنا قرار گرفت و درون آن عمارتی هشت ضلعی با نمای آجری ساخته شد. باغ جهان نما در ضلع شمالی چهار راه حافظیه واقع شده است. این باغ در سال 1351 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسید.

آریان پور، 225: 1365

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ جهان نما

این باغ وسیع که نزدیک حافظیه است و اکنون در کنار خیابان حافظ قرار دارد، از آثار کریمخان زند است و از آب رکن مشروب می شده است. در وسط باغ عمارتی به شکل کلاه فرنگی قرار دارد که از بناهای وکیل الرعایا (کریمخان زند) است. ساختمان کلاه فرنگی به شکل هشت ضلعی و همانند کلاه فرنگی باغ نظر ساخته شده است. در وسط شاه نشین یک حوض مرمر یکپارچه ساخته شده و چهارشاه نشین در چهار گوشۀ آن تعبیه شده و اطاق های بین شاه نشین ها دو طبقه است. طرح این عمارت از ساختمان کلاه فرنگی باغ نظر جالب تر است. درهای چوبی بنا فرسوده و از بین رفته است. عمارت این باغ به دستور فرح پهلوی خریداری گردیده که پس از تعمیرات به صورت موزۀ شیراز درخواهد آمد.

بهروزی، 80: 1354

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ دلگشا

قدمت این باغ که در نزدیکی آرامگاه سعدی واقع شده است، به دورۀ ساسانی برمی گردد. این باغ در حریم قلعۀ بسیار قدیمی کهندژ یا فهندژ قرار دارد. آب قنات سعدی از گذشته تاکنون باغ دلگشا و چند باغ دیگر را آبیاری می کرده است. باغ دلگشا به جهت فراوانی درختان نارنجش شهرت دارد. همانند بسیاری از باغ های شیراز، دلگشا نیز در دورۀ کریم خان زند مرمت شد. عمارت کلاه فرنگی در سال 1236 هـ .ق در باغ ساخته شده است و چهار سوی آن را چهار خیابان احاطه کرده است.

آریان پور، 239: 1365

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ دلگشا

در دهنه جنوبی تنگ سعدی و کاملاً در زیر «قلعه بندر» باغ وسیعی واقع است که به وسیله آب قنات سعدی (حوض ماهی) مشروب می شود و آن را «باغ دلگشا» نامیده اند و تعداد زیادی درخت نارنج کهن دارد و از باغ های خوب و معروف شیراز است که مخصوصاً به واسطه کثرت و خوبی درخت های نارنج ممتاز آن شهرت و معروفیت زیادی دارد.

مرحوم حاج میرزا حسن فسائی در فارسنامه ناصری راجع به این باغ چنین نوشته است: «در دامنه کوه فهندز افتاده و آب قنات فهندز که در قدیم به «آب گازرون» «گازران» مشهور بوده و اکنون به «آب سعدی» شهرت یافته از میان باغ جاری است. در سال 1150 هـ .ق از حلیه آبادی بیفتاد و حصار و عماراتش منهدم گشت و به صورت صحرا درآمد.

در سال هزار و دویست و اند (هـ .ق) مرحوم حاج ابراهیم خان اعتمادالدوله شیرازی باغ را تعمیر بلکه احداث کرده و چون کار او به درجه هبوط رسید، باغ نیز رو به خرابی گذاشت. در سال 1236هـ .ق شاهزاده رضا قلی میرزا نایب الایاله قاجار، باغ را تعمیر نمود و عمارتی در آن ساخت و نامش را «فین و کلاه فرنگی» گذاشت. بعداً عمارت و باغ از رونق بیفتاد و آنچه چوب و در و پنجره داشت دزدیدند. در سال 1260 و اند مرحوم حاج قوام الملک، میرزا علی اکبر شیرازی آن را خرید و حصار و عمارتش را تعمیر نمود و ایوانی که بر دو ستون سنگی و یکپارچه به بلندی پنج ذرع بیشتر است بر کلاه فرنگی بیفزود و چندین درخت نارنج در آن بکاشت.

در ازای این باغ 350 ذرع و پهنای آن 150 ذرع است. در سال 1302 هـ .ق درخت های نارنجش که ثمر میداد معادل 1300 درخت است و درخت هایی که هنوز به ثمر نرسیده 3500 و در مغرب آن 500 درخت نارنج است و چند اصله هم درخت خرمای شاهانی از جهرم آورده و در آن غرس نمودند».

مرحوم فرصت الدوله درآثار عجم راجع به این باغ چنین نگاشته است: «… در پایه کوه فهندژ بستانی است دلکش. فضایش دلگشاتر از باغ ارم! اشجار لیمو و نارنجش از هزاران قرون – درختان تباوی و ترنجش بردیف و موزون – جداولش پر از گل های رنگارنگ – در وسطش عماراتی به طریق کلاه فرنگی که در میانش حوضی است و در آن آب روان است و تالاری شاهانه متصل به آن اطاق ها و ایوان های منقوشه و منازل مفروشه ساخته و پرداخته اند. حوضی بزرگ در جلو آن تالار است و در هر سوی و جوانب آبشارهای بیشمار و آب این باغ از قنات بندر است که به «آب سعدی» مشهور است و در آن نخل هم به عمل می آید.»

وضع کنونی باغ دلگشا: باغ شامل محوطه بسیار وسیعی است که فعلاً در کنار «خیابان بوستان» که به آرامگاه سعدی منتهی می شود قرار دارد (دیوارهای گلی و سردر آن به آجری تبدیل شد، است – از در باغ تا عمارت که در وسط باغ واقع است آب نمایی و خیابانی سیمانی احداث شده است – بطور کلی از اطراف عمارت چهار خیابان احداث شده که به دیوارهای باغ منتهی می شود و طرفین برخی از این خیابان ها درخت های کاج و سرو کاشته شده – در بقیه باغ نارنج و گاهی نخل و گردو کاشته شده است. جلو عمارت حوض وسیعی است – عمارت کرسی دار است و ازاره آن از سنگ های گندمک بدون نقش و نگار پوشیده شده است. عمارت سه طبقه است و در پیشانی آن مقداری کاشیکاری معرق دارد – بعضی اطاق های آن درک های قدیمی دارد. در طبقه اول یک هشتی است که وسط آن حوضی با کاشی آبی درست شده – سقف آن گنبدی ساده دارد که وسط آن هواکش است – اطراف هشتی چهارشاه نشین و چهار زاویه دارد و بالای آن هم چهار گوشواره است. در سال 1348 این باغ و عمارت آن به دستور فرح پهلوی خریداری شده و از طرف دفتر ایشان تعمیراتی در آن به عمل آمد و اکنون مرکز سازمان جشن های هنر است که همه ساله در شهریور ماه در شیراز تشکیل می گردد.

بهروزی،37- 34: 1354

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ عفیف آباد (باغ گلشن)

این باغ از قدیمی ترین باغ های شیراز است و محل استراحت پادشاهان و حکام دورۀ صفوی بوده است. عمارت فعلی باغ در سال 1284 هـ .ق توسط میرزاعلی محمدخان قوام الملک دوم ساخته شده و در کاشیکاری های آن تصاویری از تاجگذاری شاهان ساسانی و همچنین نقوشی از داستان های شاهنامۀ فردوسی دیده می شود. معماری باغ آمیزه ای از ویژگی های معماری دوران هخامنشی، ساسانی، زندیه و قاجار است. عفیف آباد هم اینک به عنوان موزۀ نظامی در اختیار ارتش است.

کمالی سروستانی، 87- 86: 1384

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ نو

در مغرب خیابان حافظ (روبروی باغ جهان نما) باغی وسیع واقع است که عمارتی مفصل دارد و طبق نوشته فارسنامه ناصری و آثار عجم آن را مرحوم حسین علی میرزا فرمانفرمای فارس در سال 1225 هـ .ق بنا کرده است و سپس مرحوم فرهاد میرزا (معتمدالدوله) بنای دیگری به آن اضافه کرده است.

بهروزی، 80: 1354

فارس، شیراز، آثار تاریخی، باغ نظر

این باغ که به نام های عمارت کلاه فرنگی، باغ موزه، باغ حکومتی و . . . مشهور است، در مقابل ارگ کریم خانی واقع شده است. این باغ قبل از دوران زندیه نیز وجود داشته ولی ساماندهی اصلی و ساخت عمارت درون آن به دوران زندیه باز می گردد. عمارت درون باغ هشت ضلعی بوده و به کلاه فرنگی مشهور است. جد کریم خان زند پس از مرگ و تا پیش از انتقال به تهران در این محل دفن شد و از این رو این باغ، مقبره کریم خان نیز نامیده می شود. عمارت کلاه فرنگی در سال 1316 به موزه پارس تبدیل شد که اشیاء گوناگونی از دوران قبل و بعد از اسلام در آن به چشم می خورد.

آریان پور، 295: 1365

فارس، شیراز، آثار تاریخی، نارنجستان قوام

نارنجستان یا باغ قوام از آثار دورۀ قاجاریه در شیراز است. این باغ که محل سکونت قوام الملک بوده است به سبب درخت های نارنج فراوان به نارنجستان شهرت یافته است. مساحت باغ 3085 مترمربع است و در اضلاع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان هایی است. ساختمان شمالی و اصلی باغ که محل پذیرایی از میهمانان حکومتی بوده از نظر گچبری، آئینه کاری، نقاشی، کاشیکاری و منبت کاری در نوع خود بی نظیر است.

آریان پور، 275: 1365