فارس، سمنان، آثار تاریخی، رباط و کاروانسرا

فارس، سمنان، آثار تاریخی، رباط انوشیروانی آهوان

در آهوان سمنان رباطی هست که به نام رباط انوشیروانی معروف می باشد. ساختمان این رباط به طورکلی از سنگ و گچ است، چنین به نظر می رسد که رباط مذکور از ساختمان های مهم و قابل اهمیت بوده و طرز ساختمان و آثار موجود قدمت بنای آن را تأیید می نماید. رباط انوشیروانی آهوان مربع شکل است و هر ضلع آن 75 متر می باشد و به صورت چهار پلانی ساخته شده. نمای خارجی آن شامل یک در ورودی از طرف شمال به اندازه 55/4 متر و چار برج در چهارگوشه آن می باشد.

سه برج به صورت نیم دایره در قسمت های شرقی و غربی و جنوبی و دو برج در دو طرف دروازه ورودی دارد. این رباط دارای 26 اتاق است که در اطراف حیاط واقع اند. در جلوی هر اتاق ایوانی سرپوشیده قرار دارد این خصوصیت در بین کاروانسراهای ایران کمتر دیده شده است.

چهار ایوان و اتاق های رباط از نظر اندازه مساوی نیستند. ایوان شمالی 80/16 متر طول و 55/4 متر عرض و ایوان جنوبی 40/17 متر طول و 85/4 متر عرض دارد. چهار اصطبل مستطیل شکل در چار گوشه ساختمان قرار گرفته است.

در بنای رباط از آجر و سنگ و گچ استفاده شده است. رباط انوشیروانی آهوان از نظر پلان شباهت زیادی به کاروانسراهای قرن های نخستین بعد از اسلام مانند رباط کریم در راه ساوه و قلعه سنگی نزدیک تهران دارد. این ساختمان در دوره ایلخانی و صفویه تعمیر و بازسازی شده، به طوریکه قسمتی از آن بازسازی در دروازه ورودی و دالان ساختمان دیده می شود. لازم به توضیح است که در سال های اخیر نسبت به ترمیم و تعمیر رباط انوشیروانی آهوان از طرف اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان اقدام قابل توجه به عمل آمده است.

حقیقت، 92-89: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه سلیمانی

این کاروانسرا در روستای آهوان واقع در 42 کیلومتری مشرق سمنان واقع است. کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان دارای حیاط وسیع مستطیل شکل به طول 40 متر و عرض 32 متر است و چهار پلانی می باشد. این چهار پلان که رو به شمال و جنوب و شرق و غرب ساخته شده مستطیل شکل به طول 50/5 متر و عرض 75/4 متر می باشد. در ورودی بنا از طرف حیاط احداث گردیده که ابعاد آن به ترتیب 35/3 و 90/2 متر  می باشد. طرح خارجی کاروانسرا مربع شکل و هر ضلع آن 74 متر است. در ساختمان این رباط از مصالح ساختمانی چون آجر، سنگ و گچ استفاده شده است. این بنا جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حقیقت، 94-92: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه عباسی

این کاروانسرا که از آثار دورۀ صفویه به شمار می رود. به فرم چهار پلانی ساخته شده است. حیاط مجموعه مستطیل شکل است و دارای ابعاد 3/32×5/26 متر می باشد. کاروانسرا به طورکلی دارای 20 اتاق می باشد که در پشت آنها دالان بزرگ و عریضی وجود دارد و این دالان ها دارای سقف گنبدی شکل آجری هستند. در گوشه جنوب شرقی گنبد بزرگی به ارتفاع 5/4 متر دیده می شود. در دورۀ قاجاریه در این بنا تغییراتی داده شده است.

مخلصی، 148-145: 1356

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه عباسی

در قسمت جنوب شرقی میدان سعدی واقع در غرب شهر سمنان کاروانسرایی از دوره صفویه وجود دارد که به کاروانسرای شاه عباسی معروف می باشد. این کاروانسرا به فرم چهار پلانی ساخته شده است. حیاط کاروانسرا مستطیل شکل به طول 30/32 و عرض 5/26 متر می باشد. دو ضلع شمالی و جنوبی رباط دارای دو پلان هم اندازه و مشابه با قوسجناغی است که در طرفین هر ایوان شش ایوان کوچک با قوس جناغی ساخته شده که به اندازه نیم متر ازسطح حیاط بلندتر است. در پشت هر یک از ایوان های مذکور اتاقی مستطیل شکل به طول 65/3 متر و عرض 80/2 متر واقع شده است. در کنار ایوان های شرقی و غربی که نسبت به ایوان های شمالی و جنوبی بزرگترند، هر کدام چهار اتاق به چشم می خورد.

این کاروانسرا دارای 20 اتاق می باشد. در چهار طرف کاروانسرا و در پشت اتاق ها دالان بزرگ و عریضی وجود دارد که به وسیله چهار مدخل ورودی در چهار گوشه بنا به حیاط مربوط می شود. سقف گنبدی شکل دالان ها آجری و بر طاق های جناغی استوار گردیده است. در تقاطع دالان ها و روبروی مدخل های ورودی باراندازهایی به چشم می خورد که در حدود5/1 متراز کف دالان بلندتر است.

در ورودی این کاروانسرا که ازطرف شرق باز می شود دارای راهرو پهن با طاق هایی ضربی بلند و یک هشتی با سقف گنبدی کم خیز می باشد. در طرفین در ورودی راه پله های پشت بام قرار دارد و در کنار راه پله ها و درون هشتی دو در وجود دارد که به دالان سراسری و چهارگانه رباط راه می یابد. در بالای سردر ورودی و در درون یک قالب مستطیل شکل کتیبه ای وجود دارد که با خط نستعلیق سفید بر متن کاشی لاجوردی این عبارت نوشته شده: «الملک الواحد القهار» به استثنای این کتیبه، کتیبه دیگری که تاریخ بنای آن را تعیین کند وجود ندارد. از قرائن چنین مستفاد می گردد که در جای کتیبه مذکور کتیبه اصلی یا سنگ نبشته ای نصب بوده که در حال حاضر اثری از آن نیست.

در گوشه جنوبی شرقی این کاروانسرا گنبد بلندی دیده می شود که ارتفاع آن از بام 5/4 متر است. در دوره قاجاریه در یک قسمت این کاروانسرا تغییراتی داده شده و روبروی در اصلی آن در دیگری بازکرده و دالانی دوطبقه ساخته اند. سقف طبقه زیرین به صورت قوس گهواره ای کوتاه با تزئینات آجری و سقف طبقه فوقانی که از ملحقات سال های نه چندان دور است با تیرآهن پوشیده شده بود.

در تعمیرات اخیر سازمان حفاظت آثار باستانی (میراث فرهنگی) طبقه دوم برداشته شد و در را نیز بسته و دیوار کشیدند. طرح خارجی کاروانسرای شاه عباسی نیز مستطیل شکل می باشد و فقط ضلع شرقی این بنا دارای نماسازی است. بدین صورت که در هر طرف سردر ورودی شش غرفه با قوس های جناغی به چشم می خورد.

در ساختمان کاروانسرا از مصالحی مانند آجر و سنگ و گچ استفاده شده و شیوه آجرکاری نمای داخل و خارج در نهایت سادگی انجام شده و فاقد هرگونه تزیین است. این بنا تحت شماره 967 جزو آثار ملی ایران به ثبت رسید، و در نظراست به عنوان چایخانه سنتی از آن استفاده شود.

حقیقت، 202-200: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه عباسی آهوان

این کاروانسرا که از بناهای دورۀ صفوی و سلطنت شاه سلیمان صفوی به شمار می رود، در روستای آهوان، در 42 کیلومتری شرق سمنان واقع شده است. این مجموعه دارای حیاط مستطیل شکل به ابعاد 32×40 متر و طرح چهار پلانی می باشد، و جمعاً 24 اتاق در اطراف حیاط ساخته شده است. مصالح به کار رفته در بنا آجر، سنگ و گچ است. کتیبه ایی سنگی بر سردر بنا موجود بوده که ربوده شده است.

مخلصی، 153-151: 1356

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد

این بنا که مربوط به دورۀ صفویه و سلطنت شاه عباس اول می باشد، در روستای لاسگرد، در 36 کیلومتری لاسگرد، در 36 کیلومتری سمنان واقع شده است. بنای کاروانسرا آجری، طرح آن دوپلانی، و دارای حیاط وسیعی به ابعاد 5/31×36 متر می باشد. مجموعه شامل 24 حجره و دو ایوان بلند است (با طاق ضربی). طرح خارجی کاروانسرا مستطیل شکل و فقط نمای شرقی آن نماسازی شده است. مصالح به کار رفته در بنا آجر، سنگ، ملات گچ و ساروج و خاک گچ می باشد.

مخلصی، 151-148: 1356

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد

در 36 کیلومتری غرب شهر سمنان در قریه لاسگرد کاروانسرای آجری بسیار بزرگی از بناهای زمان شاه عباس اول صفوی قرار دارد. این کاروانسرا که سمت راست جاده سمنان به تهران واقع شده دو پلانی و شامل حیاط وسیعی است. طول حیاط از شمال به جنوب حدود 36 متر و عرض آن. از شرق به غرب 5/31 متر می باشد که اطراف آن را 24 حجره احاطه نموده است و هر حجره با کمی اختلاف قرینه یکدیگر می باشد.

دو ایوان بلند و بزرگ در غرب و شرق رباط ساخته شده، دهنه ایوان غربی کاروانسرا 90/4 متر و کف آن 35/1 متر از سطح حیاط بلندتر است و به وسیله درگاه کوتاه و چند پله که در پشت آن قرار دارد به دالان چهارگانه مربوط می شود.

سقف این ایوان و اطاق ضربی بزرگی تشکیل می دهد که دارای تزئینات مربع شکل تودرتو است. بدین صورت که در وسط سقف مربع های کوچک به چشم می خورد که هر چه به طرف جرزها ادامه می یابد بزرگتر می شود. در طرفین ایوان غربی 6 غرفه «هرطرف سه غرفه» با طاق های جناغی به ابعاد 70/1×3 متر پشت هر یک از آن ها اتاقی به طول 3 متر و عرض 90/2 جهت سکونت مسافران ساخته شده است.

ایوان شرقی کاروانسرا بلندتر از ایوان غربی است و دهنه آن نیز 90/4 متر و کف آن به اندازه 35/1 متر از سطح حیاط بلندتر است و به وسیله درگاه کوتاه و چند پله که در پشت آن قرار دارد به دالان چهارگانه مربوط می شود. سقف این ایوان را طاق ضربی بزرگی تشکیل می دهد. و دارای تزئینات مربع شکل تودرتو است. بدین صورت که در وسط سقف مربع های کوچک به چشم می خورد که هر چه به طرف جرزها ادامه می یابد بزرگتر می شود.

در طرفین ایوان غربی 6 غرفه (هر طرف سه غرفه) با طاق های جناغی به ابعاد 70/1×3 متر پشت هر یک از آن ها اتاقی به طول 3 متر و عرض 90/2 متر جهت سکونت مسافران ساخته شده است.

ایوان شرقی کاروانسرا بلندتر از ایوان غربی است و دهنه آن نیز 90/4 متر می باشد که به وسیله دالانی به طول 6 متر و عرض 90/4 به هشتی کاروانسرا مربوط می شود. در دو طرف راهرو سکوئی به ارتفاع 75/0 متر جهت استراحت مسافرین بنا گردیده و در دو ضلع هشتی آن دو ایوان دو طبقه به چشم می خورد که در پشت ایوان تحتانی اتاق کوچکی ساخته شده است. این ایوان ها به وسیله دو پله کوچک به کف دالان راه می یابد. سقف هشتی را گنبد مرور آجری کم خیزی خاص معماری دوران صفویه در کاروانسرا تشکیل می دهد. در بزرگ کاروانسرا که از الوارگل میخ دار جدید است، در این هشتی نصب گردیده است.

در دو سمت ایوان شرق شش غرفه «هر طرف سه غرفه» و در نمای شمال و جنوب داخل رباط هرکدام شش غرفه وجود دارد و در پشت هرکدام اتاقی ساخته شده است. طرح خارجی کاروانسرا نیز مستطیل شکل است. فقط نمای شرقی آن که به موازات جاده تهران – سمنان است دارای نماسازی می باشد.

سردر ورودی با دو غرفه طرفین آن دارای طاق های جناغی می باشد نسبت به طرفین به اندازه یک متر جلوآمدگی دارد و در دو جانب آن 12 غرفه «هرطرف شش غرفه» ساخته شده است که تقریباً دو متر از جاده مجاور بلندتر است. مصالح به کار رفته در این کاروانسرا عبارت از آجر و سنگ و ملات گچ و ساروج و خاک گچ می باشد و پایه های اضلاع خارجی رباط از سنگ تشکیل یافته است.

نمای داخلی و خارجی آن آجری ساده و جز تزئینات کمی که در ایوان غربی وجود دارد فاقد هرگونه تزئینات است. در سال های گذشته روبروی در کاروانسرا و در سمت جنوب، جاده آب انبار آجری زیبایی قرار داشته که به مرور به کلی از بین رفته است، ولی در مجاورت آب انبار قدیمی بعدها آب انبار جدیدی ساخته شده که دارای گنبد بزرگ مخروطی می باشد.

کاروانسرای شاه عباس لاسگرد طی سال های متمادی بارها رو به تخریب نهاده و مرمت گردیده است. طبق نوشته محمدحسن خان صنیع الدوله آخرین بار توسط حاجی علینقی کاشانی تاجر معروف تعمیر شده و پس از سال 1352 ه.ش تاکنون به وسیله اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان نسبت به نگهداری و ترمیم آن اقدام شده و جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حقیقت، 204-202: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای قوشه

این کاروانسرا که در دورۀ صفویه ساخته شده است در 79 کیلومتری شرق سمنان واقع است. مصالح به کار رفته در ساخت بنا سنگ و آجر بوده و مجموعه به شیوۀ چهار ایوانی ساخته شده است. در این کاروانسرا آجرکاری های تزئینی نیز دیده می شود.

کیانی، 393: 1373

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسراهای سمنان

1- کاروانسرای شیخ علاء الدوله واقع در قسمت پایین بازار شیخ علاء الدوله روبروی بقعه ابراهیم و اسماعیل. این کاروانسرادارای حجره های دو طبقه و حیاط کوچکی است که دارای دو در ورودی می باشد. یکی از این دو در، در بازار مذکور و در دیگر در کوچه ملاقزوینی باز می شود. بنای این ساختمان از خشت خام و گچ و سنگ ساخته شده و به مرور زمان ویران گردیده است.

2- کاروانسرای ناسار واقع در بازار عمومی سمنان.

3- کاروانسرای سیف میرزا در قسمت بالای بازار عمومی سمنان.

4- کاروانسرای روبروی کوچه ملاقزوینی.

حقیقت، 208: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، کاروانسرای عبدا… آباد

این کاروانسرا که قدمت آن به اواخر دورۀ ساسانی و اوایل اسلام مربوط می شود، در مسیر جادۀ سمنان – ده نمک واقع شده است. ساخت بنای مجموعۀ کاروانسرا از قلوه سنگ می باشد.

کیانی، 389: 1373