فارس، سمنان، آثار تاریخی، ارگ و برج

فارس، سمنان، آثار تاریخی، ارگ دولتی

ساختمان ارگ دولتی سمنان که در زمان حکومت حاجی بهمن میرزابهاء الدوله فرزند فتحعلی شاه قاجار در سمنان بنا گردیده و در زیر دروازه ارگ سمنان قرار داشته است، طبق نوشته محمدحسن خان صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس دوره بنای آن هفتصد و پنجاه ذرع بوده و 12 برج با عمارت و ابنیه عالی داشته است.

دو دروازه شمالی و جنوبی (که دروازه شمالی آن در حال حاضر در شمال شهر سمنان موجود است و به صورت نماد تاریخی برجسته و مشخص استان سمنان درآمده است) در زمان ناصرالدین شاه قاجار به وسیله انوشیروان میرزا ضیاء الدوله حاکم ایالت کومش در سال 1302 ه.ق به آن افزوده شده است.

دو ارگ را دیوار چینه ای بلند به ضخامت 3 متر احاطه می کرده است. در وسط ارگ خیابانی از شمال به جنوب امتداد داشته که در طرفین آن ساختمان های قدیمی واقع بوده که دارای آب انبار و حمام و حسینیه بوده و در داخل دیوارهای ارگ اطاق هایی برای نگهبانان ساخته بودند و دریچه هایی تعبیه گردیده بود که به وسیله آن پیرامون خارج بنا را کنترل می کردند.

ساختمان ارگ دولتی در سال 1284 ه.ق مدت سه روز میزبان ناصرالدین قاجار، مهد علیا مادر و عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه و همسر میرزا تقی خان امیرکبیر بوده است. متأسفانه این بنای عظیم در سال های آغازین دوره پهلوی هنگام احداث خیابان های داخل شهر خراب گردیده و ادارات دارایی و شهربانی و شهرداری سمنان در آنجا بنا شده است.

ساختمان ارگ دولتی سمنان در زمان حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شاه حاکم سمنان در دوره قاجاریه بنا گردیده، به طوریکه صنیع الدوله می نویسد: “دوره آن هفتصد و پنجاه ذرع و دوازده برج داشته”.

در حال حاضر از ساختمان ارگ دولتی سمنان فقط دروازه شمالی آنکه در زمان حکومت انوشیروان میرزا (ضیاء الدوله) حاکم معروف و محبوب سمنان، دامغان، شاهرود و بسطام دردوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال 1302 ه.ق به پایان رسیده باقی و پابرجاست. ساختمان ارگ دولتی سمنان در دروازه جنوبی آن را چند سال قبل به علت بی توجهی برای عریض کردن خیابان و احداث ساختمان های جدید دولتی خراب کردند، ولی از خراب کردن دروازه شمالی آن در اثر شکایت و اعلام جرم فرهنگ دوستان این شهر جلوگیری به عمل آمد و سرانجام از طرف وزارت فرهنگ و هنر به نام آثار باستانی ثبت گردید.

وجود این دروازه بسیار زیبا در کنار خیابان های مشجر و تمیز شمالی شهر سمنان به ویژه شب ها در زیر آسمان صاف و پرستاره و درخشندگی نور مهتاب همراه با روشنی نورافکن های نصب شده بر روی 6 ستون مدور و زیبای بالای دروازه و سایه روشن های تصویر تاریخی رنگی و پرابهت رستم و دیو سپید منظره بسیار بدیع و خیال انگیزی ایجاد کرده است، به همین جهت ساختمان دروازه ارگ سمنان سمبل و نمایانگر تاریخی این شهر محسوب گردیده است.

دروازه شمالی ارگ سمنان دارای دو نمای شمالی و جنوبی می باشد که نمای شمالی آن به مراتب زیباتر و جذاب تر از نمای جنوبی آن است. نمای جنوبی شامل سردر ورودی و دو راهروی کوچک راه پله و دو ایوان می باشد، که به اندازه 60 سانتیمتر از خیابان مجاور بلندتر است.

بر بالای سردر ورودی کتیبه ای به شکل نیم دایره وجود دارد که از کاشی های لاجوردی رنگ ساخته شده و بر روی آن عبارتی به رنگ زرد با خطی خوش نوشته شده است. حاشیه این کتیبه را گل و بوته های زیبایی در متن سفید زینت می دهد.

در پشت دو ایوان طرفین نمای جنوبی که هرکدام به وسیله یک راهروی کوچک و دوپله به کف خیابان راه می یابد اتاقی برای استراحت دروازه بانان ساخته شده و در جلو ایوان ها نرده مشبک و زیبایی نصب گردیده است. پشت بغل های طرفین راهروی اصلی و دو ایوان و دو راهروی کوچک طرفین دروازه از کاشی های کوچک به رنگ زرد، سیاه، فیروزه ای و صورتی و به اشکال مثلث، مربع و لوزی زینت یافته است.

بر بالای راهروهای پله های ورودی ایوان مربعی شکل وجود دارد که کلمه مکرر «علی» به خط بنائی و به رنگ سیاه زمینه سفید و زرد منقش شده است. در سرتاسر قسمت بالای دروازه قطاربندی های جالبی ازآجرهای کوچک لعابدار فیروزه ای و بر اطراف قوس راهروی اصلی کاشیکاری زیبایی دیده می شود.

بنای دروازه از آجر به ارتفاع بیش از پنج متر ساخته شد. طاق های اتاق ضربی و طاق راهروی اصلی به صورت گنبد کم خیر می باشد که از بیرون بنا دیده نمی شود. نمای شمالی دروازه که قسمت اصلی و زیبای بنا و دارای کاشیکاری بدیع و خیال انگیز است به شش ستون مناره شکل مدوّر و زیبایی مزین شده است.

یکی از ویژگی ها و در حقیقت شاهکارهای این بنای تاریخی سردر جالب توجهی است که تصویر تاریخی نبرد «رستم و دیو سپید» به طرز خیره کننده ای بر روی کاشی هفت رنگ نقش شده است. نمای شمالی بر پایه ای از آجر به ارتفاع 75 سانتیمتر ساخته شده و ستون های کاشیکاری دو طبقه آن در طرفین در ورودی از چهار ستون دیگر بزرگتر و به ارتفاع 5/11 متر و بلندی ستون های کوچکتر 5/10 متر است. در زیر کتیبه و پایین تر از محل نبرد رستم و دیو سپید تصویری هلالی شکل از سربازان دوره قاجاریه با یک عراده توپ مشاهده می شود. بر بالای طاق نماهای کوچک و تو گود کاشیکاری شده طرفین درب ورودی دو اسپر با تصویر جالبی از یک فرمانده قاجار با لباس رسمی وجود دارد. قسمت فوقانی این اسپرها به وسیله دو مجلس نیم دایره کوچک مزین شده که تصویر شیر و خورشید را به رنگ زرد به تماشا می گذارد.

در طرفین دو ستون کناری دو طاق نمای بزرگ آجری با طاق جناغی تعبیه شده است که دارای پشت بغل های کاشیکاری می باشد. بر بالای سردر و طاق نماهای طرفین کتیبه ای به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد. همانطور که در متن کتیبه آمده است نقاش نقش تاریخی نبرد رستم با دیو سپید و خطاط خطوط کتیبه های دروازه ارگ سمنان سیدمحمد باقر طباطبائی سمنانی نواده میرمحمدخان طباطبائی سمنانی از هنرمندان به نام سمان در دوره قاجاریه بوده است. درهای دروازه ارگ از الوارهای قطور با دو ردیف گل میخ های آهنی می باشد که در آن زمان شب هنگام آن را به روی قافله هایی که بعد از غروب به نزدیک شهر می رسیدند می بستند. این بنای بدیع تاریخی تحت شماره 395 جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حقیقت، 135-128: 1379

فارس، سمنان، آثار تاریخی، ارگ علاء

این ارگ که از بناهای دورۀ قاجاریه به شمار می رود، ساختمانی دوطبقه است که در ساخت آن از خشت خام، ملات، گچ و آجر استفاده شده است. طبقۀ دوم بنا ساختمان با دیگر مانندی است که از چهار ستون بزرگ خشتی تشکیل شده، به طوری که نمای خارجی آن چهارگوش و نمای داخلی آن شش ضلعی می باشد.

مخلصی، 175: 1356

فارس، سمنان، آثار تاریخی، برج چهل دختران

این برج که تاریخ بنای آن به پیش از اسلام برمی گردد، به احتمال فراوان زمانی آتشکده و یکی از اماکن مقدّس زرتشتیان بوده است. این بنا به صورت برج هشت ضلعی است که هر ضلع آن در خارج 5/4 متر است و در گذشته دارای سقف مخروطی بوده که اکنون ویران شده است. ارتفاع برج در بعضی قسمت ها 10 متر و در قسمت های دیگر به 12 متر می رسد. ضخامت دیوار برج 50 تا 60 سانتیمتر است.

مخلصی، 62-61: 1356

فارس، سمنان، آثار تاریخی، برج چهل دختر

در سمت جنوب خیابان شرقی و غربی سمنان به محلات ثلاث (کوشمغان – زاوغان – کدیور) بین محله های کوشمغان و زاوغان نزدیک بقعه اشرف و علوی برج بسیار کهنه و قدیمی مخروطی شکل وجود دارد که از خشت خام بنا گردیده و به نام چهل دختر یا چهل دختران معروف می باشد.

مردم سمنان بنای این برج را به چهل دختر که برای خدمت در آتشکده گمارده شده بودند نسبت
می دهند، ولی قدر مسلم این برج از آثار دوران قبل از اسلام است و با توجه به محله های کوشمغان (کوشک مغان) و زاوغان (زاویه مغان) که در نزدیکی این برج واقعند، برج مذکور آتشکده یا یکی از مکان های متبرکه زردتشتیان بوده است.

سابقه احترام و اعتقاد مردم سمنان به برج چهل دختر مربوط به دوران بسیار قدیم می باشد و همین امر موید آنست که این برج معبد یا زیارتگاهی مذهبی (زردتشتیان) بوده است. از جمله اعتقادات مردم به ویژه زنان به برج چهل دختر سمنان بدین صورت بازگو شده است که معمولاً دختران دم بخت برای آزمایش بخت خود جهت شوهرکردن به داخل برج مذکور می روند و 3 یا 7 عدد سنگ برداشته و از داخل برج به بالا پرتاب می کنند، چنانچه آن سنگ ها از سقف برج چهل دختر که در حدود ده تا دوازده متر بلندی دارد به بیرون افتاد معتقد می شوند که در آن سال به خانه شوهر خواهند رفت. در غیر اینصورت مأیوس گردیده و تا سال دیگر صبر خواهند کرد. تردیدی نمی توان داشت که ریشه این اعتقاد از نظر تأثیر فکری به رشد و بلوغ دختران مربوط می شود.

این برج به صورت کثیرالاضلاع هشت ضلعی است که هر ضلع آن در خارج 5/4 متر است و در گذشته دارای سقف مخروطی بوده که به مرور زمان در اثر سوانح طبیعی ویران گردیده است. از طرفی به علت آنکه روی آن را با گل پوشانده اند، از حالت کثیرالاضلاعی خود خارج شده در حالی که داخل برج به صورت هشت ضلعی منتظم به ضلع 80/2 متر می باشد. در وسط هر ضلع داخلی طاقنماهائی با قوس های تیزه دار برپا گشته است و در بالای طاقنماها و زیر سقف های قاب مانندی از خشت ساخته شده و بدین ترتیب با کمک آن ها طرح هشت ضلعی برج را به یک طرح مدوّر تبدیل کرده اند تا اولین رج بنای سقف را بتوان بر روی آن آغاز کرد. ارتفاع برج در بعضی قسمت 10 متر و در قسمت های دیگر که کمتر خرابی داشته به 12 متر می رسد. ضخامت دیوار برج تقریباً 50 تا 60 سانتیمتر است.

حقیقت، 81-79: 1379