فارس، جندق، آثار تاریخی

فارس، جندق، آثار تاریخی، خانقاه

در یکی از کوچه های جندق ساختمانی مخروبه است که به خانقاه شهرت دارد. در سه ضلع شمالی، شرق و جنوبی آن سه ایوان است و از ضلع غربی دالانی تا صحن خانقاه امتداد دارد. مساحت خانقاه 140 مترمربع و ارتفاع ایوان جنوبی 5/4 متر است. از سلسله صفویه و دراویش کسی در جندق نیست اما از مدارک و شواهد و پاره ای از وقفنامه ها که آب و املاکی بر خانقاه وقف شده است، چنین استنباط می شود که در گذشته خانقاه های در روستاهای جندق و بیابانک محل تجمع دراویش بوده است.

حکمت یغمایی، 80- 78: 1370

فارس، جندق، آثار تاریخی، دژ اردبیل

بنا به روایت جندقی ها «ارد» و «بیل» نام دو دیو است که به فرمان حضرت سیلمان دریاچه ای در محلی که امروز کویر نمک است بوجود آوردند. جندق روزگاری بر کران آن جای داشت و به همین جهت دژ روستا «قلعه اردبیل» نام گرفت. این محل بعدها به زندان انوشیروان مشهور شد. اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان گوید: «این محل به زندان انوشیروان شهرت دارد».

سون هدین می نویسد: «قلعه ده با این که قسمت اعظمش ویران است تنها جای دیدنی جندق است. این قلعه عبارت است از یک چهار دیواری که در هر گوشه اش برجی دارد. این قلعه یک دروازه دارد و در مجموعه منظره ای دارد کاملاً اسلامی و آسیایی که جالب است. پایه دیوارها از سنگ ساخته شده و جز این بقیه دیوار از خشت و گل ساخته شده است. به هرحال از حالت قلعه و سبک ساختمان برمی آید که خیلی قدیمی است. اگر این قلعه بیشتر از چند صدسال هم عمر نداشت، دیوارهایش این دلیل گویا را عرضه می کنند که اهمیت این حوالی پیشترها – بیشتر از امروز بوده است و راهی که از میان کویر به سمت شمال می رود، نگهبانی و استحکامات خوبی لازم داشته و با این ترتیب ثابت می شود که راه جندق – حسنیان یک راه قدیمی است».

به هرحال از فحوای نوشته ها این برمی آید که قلعه جندق یک پاسگاه راهداری بوده است. اما تعداد برج های قلعه از چهار برج بیشتر است. قلعه جندق به شکل ذوزنقه ای است که اضلاع آن از این قرار است. ضلع شمالی 162- ضلع شرقی 5/131- ضلع جنوبی 5/130 و ضلع غربی 5/142 متر. دروازه قلعه به سمت شرق باز می شود. طرفین دروازه دو برج دارد و علاوه بر چهار برج زاویه ای قلعه، ضلع شرقی سه برج و ضلع جنوبی دو برج دارد که یکی از آن ها جدیدتر است. ریش سفیدان جندق می گویند ارتفاع این برج 22 متر بود که بعدها به دستور دولت دردوره رضاخان قسمتی از آن را خراب کردند. به روایت جندقی ها در قلعه از تخته پاره ای یک کشتی درهم شکسته درست شده و این تخته پاره چوب درختی به نام «چندن» است.

یغمایی، 76- 73: 1370

فارس، جندق، آثار تاریخی، صفه نیزگاه

در یک فرسنگی جنوب جندق بر فراز تپه ای در سمت جنوبی مزرعه هد [hod] یک ایوان با سقف ضربی و دیوارهای گچ اندود آرمیده است. به روایت جندقی ها هنگامی که قلعه جندق را بنا می کردند، مهندسین و معماران از زدن طاق دروازه درماندند. روزی سواری نورانی به جندق فرود آمد. وضو ساخت و دو رکعت نماز گزارد و طاق دروازه را استوار ساخت و بر مرکب نشست و به تاخت به سمت مزرعه هُد رکاب زد. مردم که این معجزه را از مرد مقدس دیدند او را تا مزرعه هُد همراهی کردند. سوار از اسب فرود آمد و بار دیگر نماز گزارد و چون نماز به پایان برد در میان بهت نظاره گران از نظرها غایب شد. مردم به یادبود آن رهگذر مقدس ایوانی برآوردند و آن را صفه نیزه گاه (نیازگاه) خواندند. این صفه اکنون زیارتگاه جندقی هاست و سنگ و خاکش توتیای چشم دردمندان و سوراخی که سوار مقدس در آن ناپدید شد، دخیل گاه آرزومندان. علاوه بر آثار یاد شده در مزرعه اشتادون (اشاد) شیروی – کرک، پیش گزو و خُنج آثار قلعه خرابه هائی دیده می شود.

حکمت یغمایی، 80: 1370

فارس، جندق، آثار تاریخی، گنبد هشتار

گنبد هشتار (اشتار) بنائی است مخروبه و در جنوب روستای جندق در ضلع غربی گورستان قرار دارد. گویند جائی که هنگام طلوع آفتاب سایه گنبد بر زمین می افتد گنجی به نام گنج ورته در زیر خاک نهاده است. آثار کندوکاوهایی نیز در اطراف این بنا دیده می شود که شاید کسانی در پی یافتن گنج به وجود آورده اند. سبک بنا به آتشکده های ساسانی شباهت دارد و عبارت از یک چهار طاقی است که بر روی آن گنبدی نهاده اند. اینگونه بناها را در ولایت جندق و بیابانک حدیله [hadilah] (= خطیره) می نامند که بعدها بر روی آرامگاه ها پیاده شده است. ساختن این سبک بنا بر روی مقابر هنوز متداول است.

یغمایی، 76: 1370

فارس، جندق، آثار تاریخی، مسجد جامع

مسجد جامع جندق در مرکز قلعه است و ورودی آن به سمت شمال در ساباطی باز می شود. صحن مسجد مربع مستطیل است و در هر یک از اضلاع شرقی و غربی آن سه غرفه با آسمانه های ضربی دیده می شود. گنبد مسجد در ضلع جنوبی بر روی چهار دیوار استوار است. گنبد کوچک آجری مسجد با طرح حصیری بر فراز مسجد به قلعه جلوه ای داده است. مسجد دارای دو شبستان است. یکی از آنها پشت غرفه های مسجد است و شبستان دیگر مجزا و در سمت شمالی مسجد واقع و نمازگاه زنان جندقی است. به احتمال زیاد این شبستان روزگاری جزو بنای اصلی بوده و بعدها کوچه ای شرقی غربی آن را به قسمت مجزا تقسیم کرده است. در مسجد قلعه زیلو کهنه هائی تاریخدار و خوش نقش گسترده است. تاریخ بنای مسجد به درستی معلوم نیست. اما مسلماً پیش از سال 960 ه.ق محل تجمع مومنین جندق بوده است. زیرا تاریخی یکی از زیلوهای مسجد 960 ه.ق است. دو تخته زیلوی فرسوده به تاریخ 1034 و 1044 ه.ق در مسجد دیده می شود. واقف زیلو خواجه شمس الدین محمد و بافنده آن شمس الدین قطب الدین میبدی است. زیلوهای فرسوده و مندرس کهن تری در انبار مسجد دیده می شود و شاید از نوشته حواشی آن ها بتوان تاریخ دیگری را بدست آورد و اگر بنا را بر 960 ه.ق هم بگذاریم از عمر مسجد جندق تا به امروز 569 سال می گذرد، در حالیکه مسجد قدمت بیشتری دارد. پشت دیوار ضلع غربی مسجد، حسینیه قرار دارد که اطراف آن را غرفه های دو اشکوبه با طاق های جناغی دربر گرفته است. در یکی از غرفه ها  نخل چوبین جندق دیده می شود. نخل در دهه اول محرم در جامعه سیاه پیچیده می شود. از نخل رنگ هایی وزین آویخته است که هنگام گردش آن بر روی شانه جوانان در حسینیه به صدا درمی آید.

یغمایی، 77- 76: 1370