فارس، تهران، آثار تاریخی، دوره قاجار

فارس، تهران، آثار تاریخی، بازار امیر

میرزا تقی خان امیرکبیر در تهران بنای تیمچه و بازاری را گذاشت که از نظر وسعت و زیبایی از نمونه های با ارزش معماری دوره قاجاریه به شمار می رود. روزنامه وقایع اتفاقیه درباره تاریخ آغاز بنا و اتمام بازار و تیمچه امیر چنین نوشته است: «جناب اتابک اعظم امیرکبیر در دارالخلافه طهران یک ماه از عید نوروز گذشته، از خود بنای کاروانسرا او بازاری گذاشتند که کاروانسرای آن موسوم به سرای اتابکیه و مشتمل است بر سیصد و سی و شش حجره تحتانی و فوقانی، از سه راسته بازار که دکاکین متعدد بسیار دارند به کاروانسرای مزبور راه است».

نوربخش. 673: 1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، باغ شاه، ساختار

این باغ در مغرب تهران قرار داشت و میان آن فضای مدوری بود که نیم فرسنگ دور داشت. چهار خیابان وسیع از آن منشعب شده و تا دیوار باغ کشیده شده بود. در ورودی باغ در انتهای یکی از خیابان های مزبور واقع بود. در طرفین خیابان نهر عریض سنگی که کف آن از کاشی پوشیده شده بود امتداد داشت. کنار نهرها درخت های چنار کهنسال سردرهم برده بودند. وسط فضای مدور، حوض بزرگی بود که هشتاد فواره داشت. میان آن ]حوض[ جزیره مصفا و پرگلی ترتیب داده بودند.

معتمدی، 304 : 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، باغ قصر قجر

باباخان که پس از جلوس بر تخت، فتحعلی شاه نام گرفت، در سال 1214 هـ .ق. به خراسان رفت، اما پیش از عزیمت دستور ساختن قصری را در خارج از تهران برای اقامت تابستانی خود داد. این قصر که به نام «قصر قجر» معروف است در حدود «ایستگاه قصر» معنی در خیابان شمیران قدیم پی افکنده شد. تمام قسمت بی سیم و پادگان لشگر 2 زرهی سابق هم جزو قصر بود و قسمتی از آن فعلاً «زندان قصر» است. این قصر بر فراز تپه ای بنا شده بود و بر روی تپه استخر و باغ به وجود آوردند.

معتمدی، 312، 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، باغ لاله زار

باغ لاله زار که بخش هایی از خیابان لاله زار جنوبی و سعدی جنوبی و اسلامبول را شامل می شد، خارج از باروی قدیم تهران قرار داشت. آمده است که فتحعلیشاه و ولیعهد او، محمدمیرزا از ارگ برای گردش به باغ لاله زار می آمدند و هر وقت سفیری یا نماینده ای از طرف دولت های خارجی وارد تهران می شد، در باغ لاله زار از وی پذیرایی می کردند. باغ لاله زار در شعبان سال 1304 (هـ .ق) به دستور ناصرالدین شاه به دیوان خانه عدلیه اختصاص داده شد.

شهیدی، 63 : 1383

فارس، تهران، آثار تاریخی، تکیه دولت

در سال 1283 هـ .ق. ناصرالدین شاه با مشاهده حضور بیش از اندازه اهالی تهران در تکیه ارگ که از مستحدثات حاج میرزا آقاسی بود به دوستعلی خان معیرالممالک دستور داد در داخل ارگ سلطنتی تکیه بزرگی برای برگزاری مراسم مذهبی و تعزیه های دولتی بنا نماید. روزنامه ایران در معرفی بناهای ارگ تهران در این باره می نویسد: «دیگر از بناهای بسیار معروف عالی تکیه دولتی است که مدور و چهار مرتبه ساخته شده است و همه از آجر است و هشت نیم دایره از چوب های کلفت و آهن برای سقف آن ساخته اند».

نوربخش، 1115: 1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، پل بادامک

این پل که مربوط به دورۀ قاجاریه می باشد، در مسیر جادۀ تهران به شهریار و در کنار روستای بادامک شهریار واقع شده است، و دارای 20 متر طول، 5 متر عرض و یک دهانه یا چشمه است. مصالح به کار رفته در ساخت پل، آجر و ملات گچ و ساروج است. قومس طاق دهانۀ پل تقریباً مدوّر است و برای مهار دانش آن از تیرهای چوبی در زیر طاق استفاده کرده اند.

ملّازاده، 88 : 1379

فارس، تهران، آثار تاریخی، پل رودشور

این پل در زمان ناصرالدین شاه قاجار، توسط آصف الدوله ساخته شده و به این جهت به پل «آصف الدوله» نیز مشهور است. پل رود شور بر روی رودخانۀ شور کرج واقع شده و امروزه نیمۀ شمالی آن تخریب شده است. این پل دارای 70 متر طول و 3/8 متر عرض بوده و چهار دهانۀ کوچک و بزرگ داشته که هم اکنون 2 دهانۀ آن ویران شده است. مصالح به کار رفته در پایه های پل، آجر، سنگ و ملات ساروج است.

Kleiss, Wolfram., 1985, p.224.

فارس، تهران، آثار تاریخی، سبزه میدان، ساختار

محمدحسین خان زنگنه به سال 1277 هـ .ق نقشه سبزه میدان را ترسیم کرده و در آن وضع میدان، موقعیت و تعداد حجره ها، محل های ورود و خروج و دروازه ارگ سلطنتی و تخته پل را به طور دقیق مشخص نموده است. به شرح این نقشه میدان دارای طول شرقی – غربی و عرض شمالی – جنوبی بوده و در دوطبقه حجره هایی در چهار سمت آن ساخته شده بود.

میدان از چهار سمت راه ورود و خروج داشت. راه شمالی آن دارای دروازه ای بود که با پلی تخته ای به میدان واقع در ارگ سلطنتی منتهی می شد. این مدخل به فاصله سه حجره در سمت غربی میدان واقع شده بود.

نوربخش، 681 :1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، سبزه میدان، داد و ستد

در دوره قاجار چنین متداول بود که در ماه رمضان اهالی تهران از صبح تا وقت ظهر در منزل های خود استراحت می کردند. از ظهر تا سه ساعت به غروب مانده در مساجد به عبادت می پرداختند و از سه ساعت به غروب مانده تا مغرب در بازارها گردش می کردند. در این ماه کسبه با ایجاد بازار مکاره در صحن زیارتگاه امامزاده زید اجناس گوناگونی ازداخل و خارج از کشور را به خریداران عرضه می کردند. با احداث حجره های سبزه میدان، بساط اندازی و برپایی بازار مکاره به این محل منتقل شد.

نوربخش، 679 : 1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، سقاخانه نوروزخان

سقاخانه نوروزخان هم یکی دیگر از بناهایی است که در زمان فتحعلی شاه ساخته شد. این سقاخانه که در اصل یک باب دکان بوده است، در شمال شرقی جلوخان شمالی مسجد شاه قرار داشته و به وسیله پلکانی به مسجد طبقه فوقانی مربوط می شده است. این سقاخانه در واقع به جای سقاخانه ای که پیش از احداث خیابان بوذرجمهری در زیر بازارچه نوروزخان قرار داشت ساخته شده است.

شهیدی، 62: 1383

فارس، تهران، آثار تاریخی، کاخ گلستان

نام کاخ گلستان از نام تالار گلستان فتحعلیشاه در عمارت خروجی ارگ گرفته و از باب اطلاق جز به کل به همه کاخ های سلطنتی گفته شده است. گاه نیز تالار آیینه جدید را تالار گلستان گویند.

تالار گلستان یکی از قسمت های عمارت خروجی است که شامل اتاق موزه قدیم، تالار گلستان و صندوقخانه می شود. بنای این تالار در زمان آغامحمدخان آغاز شد و در سال 1216 (هـ ق) در زمان فتحعلیشاه پایان یافت. در سال 1296 (هـ ق) ناصرالدین شاه تالار را خراب کرد و تالار آیینه جدید را که تالار گلستان نام گرفت، بنا کرد.

شهیدی، 72 : 1383

فارس، تهران، آثار تاریخی، کاخ نگارستان، ساختار

این کاخ براساس پلان باز ساخته شده بود  شامل سه ساختمان جداگانه یک کوشک گنبددار، یک اتاق پذیرایی هشت ضلعی و یک اندرونی به شکل سازه ای مستطیل که دورتا دور حیاط اندرونی قرار داشت. همه این ساختمان ها درون باغی از درختان تبریزی و گل سرخ قرار داشت. امروز تنها کوشک گنبد دار به جامانده که از آن به عنوان موزه هنرهای ملی استفاده شده است.

عدل، 84 : 1375

فارس، تهران، آثار تاریخی، کاروانسرای خاتون آباد

کاروانسرای خاتون آباد که به شکل چهار ایوانی بنا شده است از سازه های دورۀ قاجاریه در شرق تهران می باشد. مصالح عمده به کار رفته در ساخت این کاروانسرا آجر است.

کیانی، 419 : 1373

فارس، تهران، آثار تاریخی، کاروانسرای رباط کریم

این کاروانسرا در مسیر جادۀ تهران – شهریار واقع شده و به نظر می رسد که در دورۀ قاجار بنا شده است طرح بنا به شکل دو ایوانی است و مصالح به کار رفته در ساخت آن آجر می باشد.

کیانی، 423 : 1373

فارس، تهران، آثار تاریخی، مدرسه مروی

مسجد و مدرسه «مروی» در اواسط کوچه مروی از خیابان ناصرخسرو روبه روی در ورودی عمارت «شمس العماره» و در «عمارت بادگیر» قرار دارد. در اول مدرسه، مسجد و گذر از اهمیت خاصی برخوردار بود. در حال حاضر مدرسه و مسجد وجود دارد ولی زمین های گذر و اطراف آن را ساختمان و مغازه کرده اند.

معتمدی، 469 : 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد امام

این بنا در سال های 1222 تا 1240 ه.ق به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است و پیش از انقلاب اسلامی مسجد «شاه» خوانده می شده است. بنا مسجد با وسعتی حدود 11 هزار متر مربع، با طرح چهار ایوانی ساخته شده و دارای صحن، ایوان های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان های ستون دار، رواق ها و سردرهاست و در آن تزئینات زیبایی از کاشیکاری، گچکاری، حجاری، مقرنس و کتیبه های خطی دورۀ قاجار به چشم می خورد.

مصطفوی، 486- 413 : 1361

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد حاج رجبعلی

این بنا که متعلق به دورۀ قاجاریه می باشد، در میان مجموعه ای مشتمل بر مسجد، تکیه و مدرسه قرار داشته و دارای صحن، شبستان تابستانی و زمستانی و ایوان زیبایی بوده است که امروزه بخش نسبتاً وسیعی از آن تخریب شده است. ایوان رفیع مسجد دارای طاق نماهای جانبی، تزئینات کاشی و کتیبه ای سرتاسری است.

مصطفوی، 930 : 1361

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد سپهسالار جدید

بدون اغراق، بزرگترین، باشکوه ترین و دیدنی ترین مسجد تهران، مسجد و مدرسه سپهسالار است، در مرکز تهران، نزدیک میدان بهارستان و در جنوب ساختمان اصلی مجلس شورای ملی سابق. مسجد سپهسالار در وقایع انقلاب مشروطیت به صورت پایگاه عمده مقاومت مردم درآمد و به دست سربازان روسی سرهنگ لیاخوف گلوله باران شد اما آسیب چندانی ندید. البته مسجد و مدرسه به دست قزاقان فتح شد و اهانت بسیار نسبت به این دو مکان مقدس روا داشته شد که در تاریخ های آن عصر انعکاس دارد.

معتمدی، 456 : 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد سیّد عزیزا…

این مسجد از بناهای زیبای دورۀ فتحعلی شاه قاجار در تهران است، و مشتمل بر صحن، سه ایوان، گنبد، شبستان تابستانی و زمستانی، و تزئینات زیبای کاشیکاری است. این بنا از نظر طرح گنبد دوپوش و کاشیکاری های داخل ایوان حائز اهمیت است. در قسمت خروجی مسجد یک منبع آب سنگی با آئینه کاری زیبایی به چشم می خورد.

میرمحمّد صادق، 81- 74 : 1375

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد شاه

مهم ترین بنای مذهبی، مسجد شاه در سبزه میدان در مقابل ارگ قرار دارد که در آن به بازار اصلی باز می شود. مسجد شاه بنابر تاریخ هایی که در ایوان جنوبی آن ذکر شده بین سال های 1223 و 1228 ق ساخته شده است. این مسجد با استفاده از آجرهایی نخودی رنگ مزین به کاشی های چند رنگ ساخته شده و بر طبق اصول معماری سنتی ایران یک حیاط وسیع کلاسیک با ایوانی در هر طرف آن به وجود آمده است.

عدل، 80 : 1375

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد شیخ عبدالحسین

این بنا مربوط به سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است و از محل اموال میرزاتقی خان امیرکبیر ساخته شده است. مجموعه مسجد دارای صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، ایوان، گنبد و دو منارۀ کوچک در ضلع جنوبی است و در بنای آن تزئینات زیبایی از کاشیکاری به چشم می خورد. شبستان بزرگ مسجد ستون دار است و پوشش آن به صورت فیل پاهای هشت ضلعی و طاق و گنبد صورت گرفته است.

ملّازاده، 110: 1379

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد قندی

این بنا از سازه های دورۀ قاجاریه است و مشتمل بر سردرورودی، هشتی، صحن، ایوان و شبستان ستوندار است. مسجد در سال 1327 هـ .ق توسط سید هاشم معروف به قندی ساخته شده است. سردر ورودی اصلی دارای طاق جناغی و تزئینات کاشی کاری و مقرنس و کتیبه ایی مورخ 1326 هـ .ق است.

ملّازاده، 111 : 1379

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه اقصی

«مشیرالسلطنه» (میرزا احمد خان) مدرسه و مسجدی در بلورسازی ساخت و ساعت بزرگی بر برج ساعت نصب نمود که به «ساعت مشیرالسلطنه» معروف بود. این مسجد را «مسجد اقصی» خواند و مسجد هم به همین نام شهرت یافت. مسجد عبارت بود از شبستان و ماهتابیهای مختلف؛ و مدرسه مشتمل بر 9 حجره بود و کتابخانه آن در فوق شبستان بنا شده بود. مسجد و مدرسه دارای موقوفات زیادی بودند که طرز مصرف آن به طور مفصل تعیین شده بود.

معتمدی، 468 : 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه سپه سالار

این بنا امروزه به مسجد و مدرسه شهید مطهری مشهور است و یکی از برجسته ترین آثار معماری دورۀ قاجاریه به شمار می رود. بنای کنونی مشتمل بر صحن، ایوان های چهارگانه، شبستان های متعدد، مناره های هشت گانه، گنبد رفیع، حجره ها، کتابخانه و تزئینات زیبای کاشیکاری است. محراب اصلی مسجد در ضلع جنوبی قرار دارد و مزین به مقرنس های گچی و تزئینات مرمرین است.

رجبی، 57 -47 : 1374

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه سپه سالار قدیم

این مجموعه که هم اکنون به مسجد و مدرسۀ شهید بهشتی معروف است، در قرن سیزدهم هجری توسط میرزا محمدخان سپه سالار ساخته شده است و مشتمل بر صحن، 2 شبستان، رواق های ستون دار، حجره، سردر و منارۀ کاشیکاری شده  می باشد. تاریخ 1277 ه.ق در حاشیۀ زیلوهای این بنا ثبت شده است.

مصطفوی 396- 382 : 1361

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه شاهزاده خانم

این مسجد که در خیابان وحدت اسلامی (شاهپور سابق) گذر وزیر دفتر واقع شده از بناهای خیریه شاهزاده حاجیه خانم دختر شاهزاده بهمن میرزا بهاء الدوله، همسر فیروز میرزا نصرت الدوله فرمانفرما و مادر عبدالحسین میرزا و نصرت الدوله – سالار لشکر – فرمانفری) است و به طوری که از وقفنامه مدرسه و مسجد برمی آید در حوالی سال 1297 هـ .ق احداث گردیده است. اعتمادالسلطنه در ذکر آثار و ابنیه عهده ناصرالدین شاه به این مدرسه اشاره کرده است.

نوربخش، 1179: 1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین

مسجد شیخ عبدالحسین از آثار خوش طرح قرن سیزدهم هجری و مشتمل بر مقصوره و گنبدی در ضلع جنوبی، مزیّن به معقلی های کاشی و آجر است. چون این مسجد محل انجام مراسم تعزیه داری بازرگانان آذربایجانی مقیم تهران است آن را به نام مسجد ترک ها و مسجد آذربایجانی ها نیز می خوانند. بر سردر ورودی این مسجد تنها یادبودی که از زمان ساخت آن باقی مانده کتیبۀ کاشی خشتی است که می رساند بنای مدرسه در سال 1270 ه .ق از محل ثلث امیر و به سعی شیخ عبدالحسین اتمام پذیرفته است.

همچنین مدرسه نسبتاً وسیعی در جانب غربی این مسجد واقع شده است. آقای نصرت الله مشکوتی در معرفی این بنا چنین نوشته است: «ساختمان مدرسه شیخ عبدالحسین که معاصر بنای مسجد جنب آن است تا حدود زیادی وضع و اسلوب زمان ساختمان خود را حفظ کرده است. این بنا به صورت مدارس چهار ایوانی ساخته شده و شامل سردر، هشت، صحن و حجره های دوطبقه و مَدرَس و کاشیکاری های زیبا و چند پنجره چوبی مشبک است. در داخل مدرسه و ایوان های فوقانی آن پنج رشته مقرنس گچبری باقی مانده که در نوع خود اثر ممتازی به شمار می رود».

نوربخش، 687-685: 1380

فارس، تهران، آثار تاریخی، مسجد و مدرسه مادرشاه

در زمان ناصرالدین شاه دوباب مسجد در ارگ قرار داشت: نخستین در گوشه جنوب غربی واقع شده بود و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به مسجد و مدرسه حکیم هاشم اشتهار داشت و قدمت آن به پیش از روی کارآمدن قاجار می رسد. در عهد ناصری مهد علیا این مسجد و مدرسه را تعمیر کرد و از آن پس به نام «مادرشاه» خوانده شد.

دومین مسجد و مدرسه در دوره فتحعلی شاه ساخته شد و بانی آن محمّد قاسم خان قوانلو قاجار، پدر ملک جهان خانم یا مهد علیا مادر ناصرالدین شاه بود که در خیابان باب همایون قرار داشت و به «مهدعلیا» معروف بود.

معتمدی، 468: 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، مقبره، سرقبر آقا

بقعه مجلل در انتهای جنوبی خیابان سیروس دارای گنبد فیروزه فام و ایوان و حرم و طاق نماهای آیینه کاری و کاشیکاری و طاق های مقرنس و تزیینات مختلف از آثار دوران ناصرالدین شاه قاجار، مدفن آقاسید ابوالقاسم امام جمعه تهران در عهد محمدشاه و اوائل ناصرالدین شاه و آرامگاه خانوادگی اخلاف وخاندان وی می باشد.

مصطفوی، 96 : 1375

فارس، تهران، آثار تاریخی، میدان بهارستان

نام این میدان از عهد فتحعلی شاه در متون برده شده است. در آن هنگام به نام «پیش خان باغ نگارستان» معروف بود. در جشن عروسی ناصرالدین شاه پذیرایی بسیاری از مهمانان خارجی و داخلی در باغ نگارستان انجام گرفت و هفت شبانه روز در این میدان و باغ نگارستان (محل سازمان برنامه و دانشرای عالی قبلی) مجالس و سور و سرور عروسی دایر گردید. خانه های دو صدراعظم بزرگ ایران یعنی حاج میرزاحسین خان سپهسالار (محل مجلس شورا) و منزل آقاخان نوری (باغ نظامیه، سقانطه سابق) در شرق و جنوب این میدان قرار داشت.

معتمدی، 239 : 1381

فارس، تهران، آثار تاریخی، میدان توپخانه

میدان مربع شکلی بود که در اطراف آن حجره هایی برای سربازان و در قسمت های زیر و پشت نمای اصلی، انبارهای اسلحه و قورخانه قرار داشت. این میدان توسط دروازه هایی به بیرون شهر ارتباط پیدا می کرد که معروف ترین آن ها دروازه دولت بود. ناگفته نماند که در قسمت غرب، خیابان مریضخانه قرار داشت که تا باغشاه امتداد پیدا می کرد. در شمال غربی میدان توپخانه، میدان مشق واقع شده بود که محل مشق و تمرین نظامیان بود. در آن میدان خاکی، ساختمانی نظامی بنا گردید که هنوز هم باقی است.

تکمیل همایون، 26: 1381