فارس، اصفهان، آثار تاریخی، دوره صفوی، شاه سلیمان

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، آرامگاه صائب

آرامگاه صائب ملک الشعرای دوره شاه عباس دوم که از شعرای بنام عهد صفویه است در باغی بنام “باغ تکیه” مشرف به نهر نیاصرم واقع شده و هم اکنون خیابان روبروی آن نیز به نام صائب نامگذاری شده است.

صائب چند سال ابتدای سلطنت شاه سلیمان را نیز درک کرده و پس از وفات در باغ شخصی او که باغ وسیعی بوده است به خاک سپرده شده و مدفن او سپس آرامگاه اختصاصی خانواده وی شده است.

سنگ آرامگاه صائب از نوع سنگ پارسی است که در اطراف و قسم بالای آن اشعاری از خود صائب با سلیقه مخصوصی حجاری شده است. اشعار مزبور به خط نستعلیق برجسته و به قلم محمد صالح اصفهانی است. در قسمت پایین سنگ آرامگاه نام نویسنده و سال تحریر آن آمده است.

در آرامگاه صائب که باغ مصفای اطراف آن حالت شاعرانه ای به آن داده است سنگ قبرهای دیگری از خانواده صائب موجود است که کتیبه هائی بر آن ها منقور است. بر این سنگ قبر اشعاری منقور است. نهر نیاصرم که از مادی های بزرگ اصفهان است و از زاینده رود منشعب می شود باغات و مزارع و املاک زیادی را مشروب می کند.

قدری بالاتر از باغ آرامگاه صائب در کنار این شهر سنگ نوشته ای از دوره شاه سلیمان صفوی مورخ به سال 1100 ه.ق قرار داشته است که هنگام گشودن خیابان صائب آن را از جای اصلی خود حرکت داده و بر یکی از دیوارهای کنار جاده نصب کرده اند و مدت ها در زیر قشری از اندود کاهگل از انظار مخفی بود و اکنون که این صفحه کتاب در دست طبع است لوح سنگی مزبور به باغ صائب انتقال داده شده و قرار است در محل مناسبی نگاهداری شود.

مضمون سنگ نوشته شعر برآن است که به فرمان شاه سلیمان صفوی یکی از بندگان آستان او به نام قاسم و معماری لایق به نام مهدی حسینی مامور ساختن سدی برای مشروب کردن اراضی رود شتین (مقصود رود شت علیا و سفلی است که انتهای آن در 150 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان واقع شده و رودخانه پس از مشروب نمودن اراضی این دو قسمت به باتلاق گاو خونی فرو می رود) شده اند. کتیبه این سنگ نوشته به خط نستعلیق برجسته مشتمل بر اشعاری است.

هنرفر 638 – 634 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بقعه آقا حسین خوانساری

آقا حسین و فرزندش آقا جمال هر دو از دانشمندان معروف عصر صفوی بوده اند و مخصوصاً آقا حسین در دربار شاه سلیمان صفوی نفوذ بی اندازه داشته است. مرحوم آقا حسین نزد شاه سلیمان صفوی به اندازه ای نفوذ و اقتدار داشت که وقتی سلطان خواست از اصفهان سفری نماید از آقا حسین در خواست نمود در غیبت وی در قصر سلطنتی نشسته و به نیابت او امور مملکتی اداره نماید و از این جهت که در حق او گفته اند استاد الکل فی الکل و استاد البشر بل العقل الهادی عشر نیز مقام و منزلت او در اواخر دوره صفویه معین میگردد.

آقا حسین خوانساری در اوایل عمر در مدرسه ای که جنب مسجد شیخ لطف الله واقع بوده به نام مدرسه خواجه ملک تحصیل میکرده و خیلی سخت بر او می گذشته، از خودش نقل شده شب زمستان تنها با یک لحاف پاره بسر می برده که آن را به دور خود میگرفته و در حجره اش راه میرفته که از سرما آسوده باشد. اما در اواخر عمر هم منزلت او به جایی رسید که گویند وقتی در دربار شاه سلیمان از جبه جواهر نشان شاه تعریف کرد، چون به منزل برگشت شاه آنرا در پارچه نفیس پیچیده برای او هدیه فرستاد و پیغام داد این تحفه ناقابلی است که به محضر آن جناب فرستاده شده ی امیر است که آنرا به عین مکرمت قبول فرمایند.

آقا حسین خوانساری صاحب تالیفات متعدد است و اشعار خوب و خطب و منشأت معروفی دارد، در سال 1099 ه.ق وفات کرده است، و در آرامگاه او قبله و در اطراف آن تکیه ای بنا شده و ظاهراً این تنها بقعه ایست که در دوره صفویه به دستور پادشاه وقت بر روی آرامگاه یکی از دانشمندان آن دوره برپا کرده اند.

داخل بقعه آقا حسین که تعداد زیادی از علمای دوره های بعد هم در آن دفن شده اند و به همین جهت “قبه العلماء” نام دارد با تزئینات گچی آراسته شده و نمای خارجی گنبد و دیوارهای بقعه با کاشی های نفیس که مخصوصاً رنگ سفید نقره ای آن جلب توجه می کند تزئین شده است.

هنرفر 660 – 657 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بقعه میرزا رفیعا

در حاشیه فرودگاه اصفهان که سابقاً قسمتی از تخت فولاد یعنی قبرستان قدیمی اصفهان محسوب می شده بقعه ای واقع شده که از لحاظ معماری بسیار جالب است. این بقعه و گنبد آن به نام میرزا رفیعا از علمای بزرگ دوره سلطنت شاه سلیمان است که در سال 1082 ه.ق وفات کرده و بر آرامگاه او بقعه مزبور را بنا نموده اند.

کتیبه سنگ آرامگاه میرزا رفیعا که در یکی از گوشواره های محوطه زیر گنبد قرار دارد به خط نستعلیق برجسته است. تزئینات کاشیکاری گنبد میرزا رفیعا که در سال 1337 ه.ش تعمیرات آن به پایان رسیده است شامل نقوش هندسی است که در نوع خود کمتر نظیر دارد و گنبد مشابه آن در اصفهان از این جهت گنبد شاه زید است. کتیبه اطراف گنبد به خط بنائی مشگی  بر زمینه آجری شامل “آیه الکرسی” است.

کتیبه گردنه گنبد به خط بنائی سه رگی (دو لاجوردی و یک فیروزه ای) با زمینه آجری است. بین پشت بغل های اطراف نیز به خط بنائی لاجوردی بر زمینه سفید اسامی “محمد” و “علی” تکرار شده است .

هنرفر 633 – 631 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، رباط شیخعلیخان، کاروانسرا

کاروانسرای شیخعلیخان که در سال 1098 ه.ق به دستور شیخعلیخان زنگنه وزیر شاه سلیمان بنا شده و امروز به نام (کاروانسرای چاله سیاه) شهرت دارد و در پنجاه کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع شده و راه فعلی آن از جاده اصفهان به تهران به فاصله کمی از حاجی آباد از طرف مغرب از شاهراه اصفهان به تهران جدا می شود.

طول صحن این کاروانسرا از مشرق به مغرب در حدود پنجاه متر و عرض آن از شمال به جنوب 38 متر است. سردر کاروانسرا در سمت جنوب واقع شده است. هر یک از دو ضلع شرقی و غربی دارای شش ایوان کوچک و یک ایوان بزرگ تر در وسط آنها است.

در چهار گوشه صحن کاروانسرا چهار انبار بزرگ مسقف وجود دارد. پشت بام ها با دو ردیف آجرهای بزرگ مفروش شده است. تمام سکوها و ازاره ها در داخل و خارج با سنگ های پارسی مفروش شده است.

کف کاروانسرا با کلوخ سنگ های بزرگ فرش شده و نماهای داخل کاروانسرا از آجر ساده است. بعد از در ورودی کاروانسرا دالان طویلی واقع شده که در وسط سرسرائی هم دارد و به صحن وسیع آن متصل می شود. اطراف در بزرگ کاورانسرا و پشت بغل های آن از سنگ تراش پارسی است.

در بالای پشت بغل سنگی سردر رباط شیخعلیخان (کاروانسرای چاله سیاه) دو لوح سنگی نصب شده که بر یکی از آن ها زمان و تاریخ ساختمان رباط به وسیله اعتمادالدوله شیخعلیخان به خط نستعلیق خوش است. بر لوح سنگی دیگری که در سمت چپ لوح فوق الذکر نصب شده به خط نستعلیق خوش اشعاری منقور است. بر جبهه شرقی سردر رباط شیخعلیخان بر یک لوح کوچک سنگی به خط نستعلیق برجسته عبارتی حجاری شده است.

هنرفر 648 – 646 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، رباط شیخعلیخان، مدرسه

یکی از مدارس قدیمی اصفهان از دوره صفویه مدرسه میرزا حسین است که در محله بیدآباد و نزدیک مسجد سید واقع شده است. مدرسه میرزا حسن از مدارس طلبه نشین اصفهان است و در دوره شاه سلیمان صفوی در سال 1099 ه.ق بنا شده است. کتیبه سردر مدرسه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.

هنرفر 650- 649 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کاخ هشت بهشت

در دوره سلطنت شاه سلیمان (1077 – 1105) فرزند شاه عباس دوم تعمیراتی در بناهای سابق صورت گرفت و مدارس جدیدی برای سکونت طلاب ساخته شد و کاخ هشت بهشت به تعداد متصور سلطنتی افزوده گردید. این کاخ در وسط باغی به مساحت هشتاد و پنج جریب بنا شده بود که آن را باغ بلبل می نامیده اند.

عمارت هشت بهشت درسال 1080 ه.ق در دوره پادشاهی شاه سلیمان بنا شده و در نوع خود از کاخ های بی نظیر عهد صفویه است. کاخ مزبور سنگ های از راه مرمری فراوان و یک طاق مقرنس مذهب عالی در سرسرای آن و اطاق های مزین به نقاشی دارد و پشت بغل های متعدد آن در نماهای خارجی بنا که کاشیکاری  شده است انواع و اقسام وحوش و طیور را با اشکال بسیار متناسب نشان می دهد.

هنرفر 626- 622 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه کاسه گران

بنای مدرسه کاسه گران که در بازار ریسمان اصفهان واقع شده و دارای تزئینات فراوان کاشیکاری و طرح های متنوع است و هم اکنون نیز طلبه نشین می باشد، به وسیله امیر محمد مهدی حکیم الملک اردستانی در آخرین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی به اتمام رسیده است.

کتیبه تاریخی سردر مدرسه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی به قلم عبدالله رجال و مورخ به سال 1105 ه.ق است.

در ذیل این کتیبه و در بالای در ورودی مدرسه به خط بنائی مشگی سه رگی سفید و مشگی بر زمینه آجری و در بالای سکوهای طرفین سردر به خط بنائی فیروزه ای بر زمینه آجری است.

در اطراف پشت بغل سردر مدرسه بسوی بازار به خط بنائی مشگی بر زمینه سفید سوره های  “حمد”، “کافرون”، “اخلاص” و سوره “الناس” نوشته شده است. در راس این پشت بغل در یک شکل چهار ضلعی و بطور پراکنده اسامی «الله»، «محمد» و «علی» نیز نوشته شده است.

در دو شکل مربع مستطیل در طرفین سردر مدرسه کاسه گران به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ، نام استاد بنا کننده سردر مدرسه استاد محمد مومن فرزند استاد علی بیک و سرکار بنای مدرسه آمده است. در داخل ستون های قطار سردر داخلی مدرسه که با ایوان شمالی قرینه است در چهار شکل مربع به خط بنائی قرمز رنگ بر زمینه سفید دو بیت منقوش است.

در اطراف سردر داخلی مدرسه کاسه گران قرینه ایوان شمالی به خط ثلث لاجوردی رنگ بر زمینه سفید کتیبه ای نقاشی شده است. در اطراف ایوان شمالی مدرسه کاسه گران به خط ثلث سفید بر زمینه قهوه ای به قلم جعفربن عبدالله و مورخ به سال 1103 ه.ق کتیبه ای گچبری شده است.

هنرفر 656- 652 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد ایلچی

مسجد ایلچی در محله احمد آباد اصفهان واقع است. بطوریکه کتیبه تاریخی سردر مسجد حاکی است این مسجد در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی به وسیله (صاحب سلطان بیگم) دختر حکیم نظام الدین محمد ملقب بحکیم الملک ایلچی و بسر کاری (خواجه سعادت) نامی از خواجگان او به اتمام رسیده است.

کتیبه سردر این مسجد به خط محسن امامی و مورخ به سال 1097 ه.ق است. در بالای سکوها و در داخل مقرنس های سردر مسجد ایلچی خطوط بنائی بسیاری نقش بسته است از آن جمله در بالای سوسن های قطار سردر در چهار شکل مثلث به خط بنائی سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ نام استاد آن آمده است. در داخل سوسن های قطار سردر، به خط بنائی با کاشی لاجوردی بر زمینه زرد در دو شکل مربع یک بیت نوشته شده است. و در شکل مربع دیگر به خط بنائی با کاشی لاجوردی بر زمینه سفید نوشته شده است.

در ایوان بزرگ جنوبی مسجد و در اطراف دیواری که محراب مسجد را در بر دارد به خط بنائی با کاشی معرق مشگی دورگی بر زمینه آجری نوشته شده است و در بالای این کتیبه به خط بنائی با کاشی معرق مشگی بر زمینه آجری نوشته شده است.

کتیبه های مذکور از نوع کتیبه های زوجی است. کتیبه داخل محراب این  ایوان به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل آیه 103 از سوره “نساء” است. کتیبه اطراف محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 18 و 19 سوره “توبه” است. در قسمت فوقانی محراب ایوان بزرگ مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ در یک شمسه کتیبه تاریخی نوشته شده است و در آخر این کتیبه به خط نستعلیق نوشته شده است.

کتیبه محراب ایوان کوچک مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 45 سوره “عنکبوت” است. در پشت بغل بزرگ داخل مسجد نیز به خط بنائی مشگی معرق بر زمینه آجری نوشته شده است. زیر یک زیلوی قدیمی در مسجد ایلچی عبارتی بافته شده است.

هنرفر، 645 – 643 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد ایلچی

این بنا از آثار دورۀ صفوی و در حال حاضر شامل یک صحن کوچک غیر منتظم، یک ساختمان با سه گنبد، یک شبستان زمستانی و سردر است. براساس کتیبۀ تاریخی موجود، مسجد در دورۀ شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. در ایوان بزرگ جنوبی مسجد محرابی کاشیکاری قرار دارد که بر سطح و اطراف آن کتیبه هایی به تاریخ 1093 و 1094 ه.ق نگاشته اند.

مشکوتی، 57: 1349

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد خان

مسجد خان که در دوره سلطنت شاه سلیمان و در سال 1090 ه.ق بنا شده است از آثار شیخعلیخان زنگنه می باشد که در مقایسه با سایر مساجد عهد صفویه کاشیکاری مختصری دارد ولی تزئینات آجری آن از کارهای جالب آن دوره است.

مسجد خان از نظر جنبه استحکام بنائی فوق العاده است و کتیبه هایی دارد که بشرح آن ها می پردازیم. کتیبه اویان شمالی مسجد بر هلال دیوار مقابل آن به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی شامل صلوات بر چهارده معصوم است و سپس کتیبه تاریخ آن که مورخ به سال 1090 ه.ق است.

بر دیوار شرقی ایوان جنوبی مسجد خان در یک قسمت مثلث شکل کتیبه مفصلی با عبارات منشیانه به یادگار گذاشته شده است که نام پادشاه وقت شاه سلیمان صفوی و وزیر او شیخعلیخان را در بر دارد. این کتیبه که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ به قلم محمد محسن امامی و مورخ به سال1090 ه.ق می باشد.

هنرفر 639 – 638 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد خان

این بنا در سال 1090 ه.ق و در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است و دارای دو ایوان بزرگ در شمال و جنوب، صحنی به ابعاد 35 × 45 متر و کتیبه های زیبایی به خط ثلث است. عمدۀ تزئینات مسجد آجر کاری و کمتر کاشیکاری شده است.

هنرفر، 641-638: 1344

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد خلوت نشین

در کوچه مشهور به باغ قلندرها که مسجد حکیم را به بازار بزرگ اصفهان متصل می کند مسجد کوچکی که امروز آن را مسجد شیشه می نامند واقع شده است.

داخل این مسجد به علت تعمیراتی که از آن به عمل آمده از حالت قدیمی خود خارج شده و حتی اخیراً صحن کوچک آن را به اطاق شیشه ای پوشانده اند، ولی محراب شبستان جنوبی آن به حالت اصلی باقی مانده و دارای تزئینات کاشیکاری است.

کتیبه این محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل آیه 144 از سوره بقره است. به طوری که کتیبه سردر مسجد حکایت دارد این مسجد به وسیله محمد قاسم مشهور به خلوت نشین در دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی و به سال 1100 ه.ق بنا شده است. کتیبه مزبور به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی و به قلم محمد حسن امامی است.

هنرفر 652- 651 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد لنبان

لنبان از محلات قدیمی شهر اصفهان است. در رساله محاسن اصفهان تالیف مافروخی نام این محله به کرات آمده است و مخصوصاًٌ از مسجد و عمارتی توصیف شده که یکی از ارکان نامی اصفهان در قرن هشتم هجری ساخته بوده است و مترجم رساله محاسن (حسین بن محمد بن ابی الرضا علوی آمری) از او به این ترتیب نام می برد. مترجم رساله محاسن در بنیاد گذاری این عمات شخصاً حضور داشته است و نام آن را (عمارت جمال الدین) می گوید. استاد سعید هروی شاعری که در ترجمه محاسن اصفهان نام او به دفعات برده شده است، درباره مسجد و عمارت مشهور لنبان اشعاری دارد. مسجد لنبان از مساجد قدیمی اصفهان است که در دوره صفویه تعمیراتی از آن بعمل آمده است.

از آثار قدیمی مسجد به غیر از چند قطعه گچبری از دوره های قبل از صفویه و چند لوح کاشیکاری از دوره صفویه که در تالار جدید البناء مسجد بر جای گذاشته شده است چیز دیگری باقی نمانده، خطوط باقیمانده بر دو لوح کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی رنگ به قلم محمد رضا امامی است.

در زیر تالار بزرگ مسجد لنبان نهر آبی جریان دارد و سردابه ای بنا شده که مردم نذورات خود را به عمل می آورند و حوائج خود را ضمن عریضه هایی به آب می سپارند. این مسجد مورد تقدیس مردم اصفهان است و چنین شهرت دارد که حضرت امام حسن علیه السلام در این مسجد نماز گزارده اند.

منبر مسجد لنبان معروف به منبر صاحب الزمان که به سال 1114 ه.ق مورخ است از نفیس ترین منبرهای عهد صفویه می باشد و بر دو جانب آن طی الواحی صلوات بر چهارده معصوم منقور است. در بالای در ورودی مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری نوشته شده که حاکی از تعمیر مسجد در دوره شاه سلیمان صفوی است. این اشعار که اثر طبع محمد طاهر نصر آبادی صاحب تذکره معروف و به خط محمد رضا امامی می باشد. کتیبه سردر مسجد لنبان که از اضافات قرن سیزدهم هجری است به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 18 و 19 از سوره “توبه”  است.

هنرفر 630 – 626 : 1350