فارس، اصفهان، آثار تاریخی، دوره قاجار

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، امامزاده شوری

در محله دردشت امامزاده ای به نام شوری یا امامزاده عبدالله وجود دارد که در مقابل آن مسجد کوچکی واقع شده، در داخل مسجد آثاری باقی نمانده ولی در قدیمی آن مورخ به سال 919 ه.ق هنوز باقیست، کتیبه در مزبور به خط ثلث برجسته است. داخل امامزاده کتیبه ای ندارد ولی بر نمای خارجی یکی از جرزهای آن لوح سنگی کوچکی بر دیوار نصب شده و کتیبه آن به خط نستعلیق برجسته درهم و بد خط است.

هنرفر، 862: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، تیمچه ملک

حاج محمد ابراهیم ملک التجار از رجال خیر و نیک سیرت اصفهان در اوایل قرن چهاردهم هجری است که از وی آثاری بر جای مانده و در باغ و عمارت انگورستان در محله پای قلعه که در ایام حیات و سال ها پس از مرگ او روضه خوانی مفصلی در آن بر پا می شده مدفون شده است. یکی از تیمچه های معروف بازار اصفهان که از بناهای او می باشد و به نام تیمچه ملک معروف است با تزئینات کاشیکاری و کتیبه و اشعار فارسی آراسته شده است. اشعار فارسی داخل تیمچه در بالای در ورودی که به خط نستعلیق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ نوشته شده و اثر طبع (طرب) فرزند همای شیرازی مورخ به سال 1322 ه.ق است.

اشعار داخل تیمچه بخط نستعلیق زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اثر طبع سها و مورخ به سال 1322 ه.ق است.

هنرفر، 836- 834: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، چهارباغ صدر

قرینه چهارباغ معروف اصفهان از دوره شاه عباس اول در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار به وسیله صدر اعظم او حاج محمد حسین خان چهارباغ دیگری احداث شده که دروازه حسن آباد اصفهان را به پل خواجو ارتباط میدهد، این چهارباغ که آن را چهار باغ صدر و چهارباغ نو نیز می نامند و ظاهراً در ابتدا چهارباغ فتح آباد نام داشته طی سال های 1217 – 1221 احداث شده و از نظر نقشه و خیابان بندی عیناَ مانند چهارباغ کهنه (چهارباغ عباسی) است و مانند آن چهارباغ اشجار با صفا و باغاتی در طرفین دارد.

مولف جغرافیای اصفهان راجع به این چهارباغ و چهارسوی نقاشی که آن هم از بناهای زیبای اصفهان بوده در سال 1294 ه.ق چنین نوشته است: «در چهار باغ صدری که مرحوم حاجی محمد حسین خان صدراعظم اصفهانی ساخته منتها الیه پل حسن بیک موصوف و موسوم به پل خواجو است، با دروازه آخر چهارباغ و چهار باغ مزبور قرینه چهارباغ کهنه شاه عباسی واقع شده، طولش رو به شهر و حد ضلع شرقی اش به محله خواجو، چنارهایش هم مستقیم و مرتفع و قوی، باغچه ها و سنگفرش زمینش مانند چهارباغ کهنه شاهی، دیوارهایش هم بهتر و طاق نمادار، هزاره اش سنگ سخت سیاه، در اواسط این چهارباغ هم مدرسه کوچکی هست که عبدالله خان امین الدوله پسر صدر مرحوم ساخته است و نیز حمام خوبی خود صدر ساخته است جهت سکنه محل خواجو، درش به چهار باغ باز میشود، طول این چهار باغ کهنه بیشتر است سردرب های باغات و حوض های بزرگ که میان آن دارد این ندارد الا یک سردرب بسیارخوب و چهار باغ مزبور منتهی میشود به دروازه حسن آباد که همان حسن بیک ترکمان ساخته است و دروازه مزبور متصل است به بازارچه بایرۀ و به چهار سوق نقاشی که طاق آن چهار سوق گنبدی است رفیع و وسیع، در زیر طاق چهار طاق نما دارد مصور به تصویرات بی نظیرکارهای نقاشان بزرگ زمان پیش که مجالس حضرت یوسف و صورت های پهلوانان و بهادران دوره شاه عباس را چنان کشیده اند که در این اوان هیچ مصوری از عهده آن بر نمی آید».

هنرفر 749- 747 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کاروانسرای چاپارخانه

کاروانسرای چاپارخانه در دورۀ قاجاریه و در مسیر جادۀ اصفهان – مورچه خورت احداث گردیده است. در ساخت این کاروان سرا از خشت استفاده شده است.

کیانی 73: 1373

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کاشی های مسجد آقاسی

بر دیوار جنوبی باغ چهلستون کاشی های پراکنده ای نصب شده که معرف آثاری چند از دوره صفویه است. از آن جمله کاشی های مسجد آقاسی است که ظاهراً در سال 1307 ه.ق در معرض خیابانی جدید قرار گرفته و منهدم شده است.

جابری انصاری درباره این مسجد چنین نوشته است: «دیگر از بناهای کهن که از عهد عجم نشانی داشت مسجد آقاسی بود. در آخر میدان کهنه و عوام ایوان آن را نقاره خانه ملکشاه می گفتند و در زیر زمین آن معبری بود و چاهی داشت که آنرا چاه دجال می خواندند، کاشی های عتیقه گرانبهائی داشت که بر آن نقش ستاره های منطقه البروج و ماه و خورشید بود، گمان می رفت به عهد عجم که اختران را بزرگ می شمردند این کاشی ها ساخته شده بود و این محل در ابتدا میکده بوده و کاشی های دیگری داشت که صورت گاو و ببر و شیر بر آن بود و مسلم مینمود که به روزگار دیالم از آن تعمیری به عمل آمده و این کاشی ها نشانه تبرستانی هاست که میدان میرعمارات سلطنتی آنها بوده».

هنرفر 731 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کتیبه سردر مدرسه پای قلعه

یکی دیگر از آثار دوره حکمرانی صدر اصفهانی مدرسه پای قلعه است که نمای اطراف صحن آن با کاشی های خشت هفت رنگ آراسته شده است. کتیبه سردر این مدرسه به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ به سال 1217 ه.ق است.

هنرفر 749 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کتیبه و لوح سنگی مسجد دروازه حسن آباد  

کتیبه بالای سردر این مسجد که در ابتدای دروازه حسن آباد واقع شده به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 18 و 19 از سوره “توبه” است و در داخل محراب آن لوح سنگی به طول 85 و عرض 28 سانتیمتر نصب شده که کتیبه آن به خط نستعلیق برجسته است.

هنرفر، 839: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، لوح سنگی سقاخانه

در آخر بازار رنگرزان و در مجاورت حمام شاهزاده ها و مدرسه شاهزاده ها بالای سقاخانه ای که چندان در مرئی و منظر نیست لوح سنگ مرمری به طول30/1 متر و عرض 52 سانتیمتر نصب شده که بر روی آن فرمانی دائر به معافیت صنف صباغ از بعضی عوارض دیوانی به خط نستعلیق ممتاز حجاری شده است.

هنرفر 753 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه بزرگ صدر

مشهورترین بنای تاریخی از دوره حکومت حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی مدرسه صدر است که در بازار بزرگ واقع شده و از مدارس با شکوه و دایر اصفهان بوده و هست و در هر دوره و زمان مرکز تدریس و افاده علمای بزرگ در هر رشته بوده، مثلاً در فقه و اصول آخوند ملامحمد حسین فشارکی و مرحوم آقا سید ابوالقاسم دهکردی و در حکمت و کلام و منطق مرحوم جهانگیر خان و آقا شیخ علی یزدی و غیره تدریس می کرده اند.

این مدرسه که ساختمان و تزئینات نماهای خارجی آن ناتمام مانده و عمر صدر برای انجام این مهم کفایت نکرده با درخت های کهن کاج صفا و طراوت مخصوص دارد و از ایام قدیم برای اشغال حجرات این مدرسه دائماً بین طلاب علوم دینی کشمکش و نزاع بوده است. در قسمت فوقانی سردر مدرسه صدر به خط نستعلیق سفید بر زمینه مشگی معرق در یک لوحه جمله ای  نوشته شده و زمینه معرق مشگی گل و بوته دار است.

در سردر مدرسه صدر اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینه مشگی کاشی معرق اثر طبع دانشمند محترم استاد جلال الدین همائی متخلص به سنا) مورخ به سال 1341 ه. ق شرحی نوشته شده است. کتیبه سنگاب مدرسه به خط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی است. احداث کتابخانه و بنای ساختمان آن از اقدامات آیت الله آقای حاج سید محمد رضا خراسانی از روحانیون معاصر اصفهان و مدرس بزرگ مدرسه صدر و مدرسه چهارباغ اصفهان است.

هنرفر 747- 743 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه ترک ها  

در محله درب کوشک مدرسه ای قدیم بنام مدرسه ترک ها واقع شده که صحن کوچکی با نماهای کاشیکاری و حجراتی در اطراف دارد، کتیبه سنگاب آن به خط نستعلیق برجسته است.

هنرفر، 859: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه عربان

مدرسه عربان نزدیک امامزاده احمد و مقبره آقا نجفی واقع شده، در دوره صفویه از مدارس دایر طلبه نشین بوده، شاردن جهانگرد فرانسوی در سفرنامه خود از این مدرسه نام برده است، ولی اکنون شهرت سابق خود را از دست داده است و به ویرانی گرائیده است. در سنوات اخیر به اهتمام آیت الله آقای حاج سید محمد رضا خراسانی از آن تعمیری به عمل آمده و کتیبه ای در سردر آن نصب شده است، کتیبه شامل نصف آیه 35 تا آخر آیه 37 از سوره  “اسری” است.

هنرفر، 858: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد آقامیرزا محمّدهاشم  

این مسجد از بناهای دورۀ قاجاریه (اواخر قن سیزدهم هجری) در محلۀ چهار سوی اصفهان است و دارای صحن، سردر، در ایوان شمالی و جنوبی، شبستان گنبددار و صفه هایی در اطراف صحن است. نمای خارجی گنبد آجری و داخل آن پوشش سیاه گچی است. در ایوان مسجد سنگابی با کتیبه ای به تاریخ 1280 ه.ق قرار دارد.

رفیعی مهرآبادی، 513-511: 1352

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد حاجی سید جواد (مسجد صفا)

در محله چهار سوی اصفهان مسجد دیگری به نام مسجد صفا وجود دارد که امروز به نام مسجد حاجی سید جواد شهرت دارد، این مسجد دارای شبستان کوچک جالبی است که در محراب آن به خط خوش نستعلیق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اشعاری کاشیکاری شده است. بر جبهه ایوان جنوبی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی آیه 158 و 159 سوره “بقره” و آیه 18 سوره “توبه” تزئینات جدید کاشیکاری مسجد را تشکیل داده است و در محراب آن به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری اثر طبع طرف مورخ به سال 1325 ه.ق نوشته شده است.

سنگاب کوچک این مسجد به سال 1332 ه.ق مورخ است و در ایوان شمالی آن در مقابل کتیبه کاشیکاری محراب ایوان جنوبی به همان ابعاد اشعار معروف محتشم که در مرثیه امام سوم شیعیان سروده کاشیکاری شده است.

هنرفر، 828- 826: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد حاج محمد جعفر

حاج محمد جعفر آباده ای از روحانیون مشهور اصفهان در قرن سیزدهم هجری است که از وی مسجدی در بازار اصفهان به یادگار مانده و تکیه ای نیز در اول تخت فولاد اصفهان که در آنجا به خاک سپرده شده بنام او باقی مانده است. مسجد حاج جعفر از لحاظ استحکام و تزئینات کاشیکاری از نوع گره کاری جالب است ولی چون عمر بانی برای اتمام کار مسجد کفایت نکرده کاشیکاری قسمت های مهمی از آن ناتمام مانده است.

کتیبه ایوان جنوبی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 29 تا ابتدای آیه 43 از سوره “ص” است و در نمای خارجی ایوان در دو شکل مربع کوچک به خط بنائی ساده مشگی بر زمینه سفید در هر شکل چهار کلمه “الله” و در دو مربع بزرگ نام “علی” نقش بسته است.

در بالای کتیبه داخل ایوان در اشکال مربع پراکنده بخط بنائی ساده مشگی بر زمینه سفید با کاشی تراش نام “علی” و جمله “الله اکبر” خوانده میشود و در اسپر های اطراف ایوان به خط بنائی سه رگی شطرنجی به رنگ لاجوردی بر زمینه فیروزه ای نوشته شده است. در هلال ایوان شمالی و اطراف آن به خط ثلث سوره “اسری” تا آخر آیه 13 نوشته شده و به سال 1280 خاتمه می یابد.

در اطراف ایوان شمالی دو اسپرهای متعدد بخط بنائی ساده یک رگی مشگی بر زمینه سفید در حاشیه و خط بنائی سه رگی شطرنجی مشگی بر زمینه آجری در متن عباراتی نوشته شده است: حاشیه ای مشتمل بر سوره “فیل” و متن آن جملات “یا علام الغیوب”، “یا غفار الذنوب”، “یا ستار العیوب” است. حاشیه ای مشتمل بر سوره “فاتحه” و متن آن سوره “اخلاص” است.

کتیبه ایوان عربی که در سنوات اخیر کاشیکاری شده به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی معرق لاجوردی شامل آیه 35 از سوره “نور” است و تاریخ کاشیکاری این ایوان در انتهای کتیبه سال 1368 ه.ق نوشته شده است. در یک لوحه به خط ثلث مشگی بر زمینه کاشی سفید معرق  و در لوحه دیگر به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی معرق مشگی جملاتی نوشته شده است.

در ایوان های طرفین ایوان غربی در یک لوحه شش ضلعی به خط بنائی معرق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ و در طاق راهروهای طرفین ایوان شمالی مسجد حاج محمد جعفر در اشکال بزرگ چهارضلعی در یکی کلمه “الله” و در دیگری کلمه “اکبر” به خط بنائی منقوش است. کتیبه سردر شرقی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 30 از سوره “ص” است و تاریخ سال کاشیکاری در انتهای کتیبه  1296 ه.ق نوشته شده است.

هنرفر، 792- 789: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد رحیم خان

در این مسجد از سال 1290 تا سال 1304 ه. ق سال های تاریخی مختلف دیده می شود و شیوه معماری و تزئینات و خطوط آن از مسجد سید اقتباس شده است. آقا محمد مهدی ارباب مولف تاریخ نصف جهان فی تعریف الاصفهان که خود معاصر با ساختمان مسجد بوده است. کتیبه سردر شرقی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ مورخ به سال 1301 ه. ق است. در بالای دو سکوی بزرگ طرفین در به خط بنائی سه رگی (دو مشگی و یک سفید) بر زمینه آجری سوره “عصر” و در بالای دو سکوی کوچک طرفین بخط بنائی سه رگی (دو فیروزه و یک سفید) بر زمینه آجری اسامی “الله- محمد – علی – فاطمه” نقش بسته است.

در یک لوحه چهارضلعی که در بالای سردر نصب شده به خط نستعلیق لاجوردی رنگ بر زمینه کاشی زرد و در ذیل این لوحه به خط نستعلیق لاجوردی رنگ ریز به خط و درهم نوشته شده و در حاشیه این لوحه به خط نستعلیق زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ صلوات بر دوازده امام نوشته شده است.

در حاشیه شمسه طاق سردر به خط بنائی لاجوردی بر زمینه سفید معرق ابتدا سوره “اخلاص” نوشته شده است. کتیبه فوقانی نمای خارجی ایوان جنوبی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 35 و 36 و نصف آیه 37 از سوره ” نور” است.

بر هر یک از جرزهای طرفین ایوان جنوبی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ َآیه 41 تا آخر آیه 68 از سوره “مریم” نوشته شده است. اشعار فارسی که بر طرفین ایوان به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خش لاجوردی رنگ است و در بالای مصراع ما قبل آخر نام معمار مسجد به خط نستعلیق است. داخل ایوان و گنبد مسجد رحیم خان و شبستان های اطراف آن به علت عدم کفایت عمر بانی کاشیکاری نشده و ناتمام مانده است. بر سقف ایوان دو کلمه علی و سال 1294 ه.ق نقش بر آجر شده است. محراب مسجد کاشیکاری شده و کتیبه هائی هم دارد، کتیبه اطراف محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 18 و 19 از سوره “توبه” است. سپس آیه 55 از سوره “مائده” نوشته شده است.

شبستان مسجد رحیم خان که یکی از شبستان های بزرگ مساجد اصفهان است در ضلع شمالی آن واقع شده و پشت بغل های نمای خارجی غرفه های آن در سال های اخیر کاشیکاری شده است. در دو پشت بغل غرفه وسط ضلع شمالی صحن مسجد به خط ثلث بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده و نام بانی کاشیکاری این قسم و کارخانه کاشیسازی به خط نستعلیق ریز قرمز رنگ بر زمینه سفید آمده است. بر پایین دو جرز کاشیکاری ایوان غربی مسجد به خط ریز بر کاشی خشت نوشته شده است.

در ضلع شمالی مسجد رحیم خان ابتدا شبستان مسجد و سپس مقبره آقا میر سید حسن مدرس چهار سوقی از روحانیون معروف اصفهان در حیاط جداگانه ای واقع شده است. کتیبه داخل سردر شمالی مسجد که در مجاورت مقبره بنا شده است، به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 18 و 19 از سوره “توبه” است و سپس آیه 55 از سوره “مائده” نوشته شده است. در بالای سردر به خط نستعلیق سفید بر زمینه مشگی و به خط نستعلیق مشگی بر زمینه سفید عباراتی نوشته شده است. کتیبه نمای خارجی سردر به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 33 تا نصف آیه 44 از سوره “ص” است.

هنرفر، 803- 796: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد رضوان  

در مسیر راه قدیمی بازار بزرگ اصفهان از دروازه اشرف به میدان قدیم به مسجدی واقع شده که به نام مسجد کرمانی و مسجد رضوان شهرت دارد، بانی بنای این مسجد ملامحمد حسین کرمانی بوده است، داخل مسجد آثار قابل ملاحظه ای ندارد، ولی سردر آن مشرف به جاده ای دارای کتیبه ایست که نام بانی و سال بنای آن را در بر دارد، کتیبه مزبور مشمول بر اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ به سال 1329 ه.ق اثر طبع بانی آن ملا محمد حسین کرمانی است که مفتی تخلص می کرده و چون خط نستعلیق را هم نیکو می نوشته محتمل است کتیبه سردر مسجد نیز به قلم خود او باشد.

هنرفر، 838- 837: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد رکن الملک

مسجد و مدرسه رکن الملک در اول تخت فولاد از بناهای مشهور تاریخی اصفهان در ابتدای قرن چهاردهم هجری است که توسط حاج میرزا سلیمان خان شیرازی ملقب به رکن الملک ( 1254 – 1331 ه.ق) بنا شده است. کتیبه سردر مسجد و مدرسه رکن الملک به خط محمد تقی فرزند محمد ابراهیم اصفهانی از نوع ثلث و بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ پس از ذکر آیه اول از سوره “اسری”  و آیه 55 از سوره “مائده” است.

در طرفین سردر به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ آیه 51 سوره “قلم”  و در دو لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی عبارت “الله اکبر” نوشته شده است. بر هلال سردر ورودی مسجد و مدرسه رکن الملک به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعاری نوشته شده که حاکی از بنای مسجد به وسیله سلیمان خان رکن الملک است و تاریخ بنای آن سال 1321 ه.ق آمده است. اشعار مزبور اثر طبع طغرل است.

سردر مسجد و مدرسه رکن الملک به حیاط کوچکی که بیش از چند حجره محقر ندارد متصل می شود و در همین قسمت است که آب انبار معروف مسجد رکن الملک ساخته شده، کتیبه لوح سنگی منصوب بر دیوار این آب انبار به خط نستعلیق برجسته بر سنگ مرمر است. در داخل سردر مسجد و مدرسه به خط  ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ به قلم سید هاشم طوبی و مورخ به سال 1320 ه.ق است. بر دو جرز طرفین در ورودی مسجد رکن الملک و در مجاورت اطاق آرامگاه او دو تصویر از رکن الملک بر کاشی منقوش شده و به خط نستعلیق لاجوردی رنگ بر زمینه کاشی خشت سفید است.

اشعار فارسی سردر مسجد رکن الملک که گوینده و نویسنده آن طرف بن همای شیرازی است به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است. در یک نیم لوح نوشته شده: سنه 1322.

کتیبه نمای خارجی ایوان جنوبی به خط ثلث بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیات 45- 43 و نصف آیه 46 از سوره “اسری” است. دو اسپر طرفین ایوان در سال های اخیر کاشیکاری شده و شامل اشعاری از خود رکن الملک (متخلص به خلف) است که به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است. کتیبه نمای خارجی ضلع شمالی مسجد به خط ثلث شامل آیات 45- 43 از سوره “اسری” است، به سنه ( 1323 ه.ق ) در دو پشت بغل کاشیکاری آن دو لوحه به خط نستعلیق مشگی بر زمینه کاشی خشت زرد رنگ است.

در اطراف صحن مسجد رکن الملک به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعاری که اثر طبع حاجی سلیمان خان رکن الملک بانی مسجد و متخلص به “خلف” است و خط آن را طرب فرزند همای شیرازی نوشته نقش بر کاشی شده، هر مصراع از این اشعار در یک لوحه کوچک جای داده شده و تاریخ نصب آن ها در ذیل آخرین شعر سال 1324 ه.ق ذکر شده: در اطراف ایوان جنوبی مسجد رکن الملک به خط نستعلیق سفی بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ اشعاری اثر طبع “ادیب” مورخ به سال 1319 ه.ق نوشته شده است. در طرفین مدخل ایوان به داخل گنبد در دو لوحه کاشیکاری به خط قهوه ای بر زمینه کاشی سفید “شکیات نماز” نوشته شده است.

کتیبه اطراف گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ  شامل آیه 26 و 27 و 28 و نصف آیه 29 و همچنین آیه 43 و 44  نصف آیه 45 از سوره “اسری” است و سال اتمام آن در آخر کتیبه ( 1323 ه.ق ) نوشته شده است. در انتهای کتیبه در چهار سطر به خط نسخ سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعار عربی نوشته شده است. کتیبه داخل محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 255 و 256 و 257 از سوره “بقره” است و در خاتمه سال ( 1323 ) ذکر شده است. در داخل محراب به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ و به خط ثلث مشگی بر زمینه کاشی خشت زرد رنگ و در چهار ترنج به خط ثلث زرد بر زمینه صورتی رنگ نوشته شده است.

بر قسمت فوقانی سرستون های چهارگانه زیر گنبد به خط نستعلیق سیاه برجسته اشعاری حجاری شده است. در اطراف نمای خارجی گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ آیاتی از سوره “جمعه”  نوشته شده و بعد از آن در چهار سطر اشعار عربی انتهای داخل گنبد تکرار شده و سال تاریخ آن در آخر کتیبه 1322 ه.ق ذکر شده است. داخل آرامگاه اخیراً کاشیکاری شده است. به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری که اثر طبع خود رکن الملک است نوشته شده است و به خط نستعلیق طلائی بر زمینه سفید در یک لوح نوشته شده است.

بر هلال شبستان مسقف مسجد رکن الملک بخط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی آیه 18 و 19 سوره “توبه” ذکر شده و به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعار دیگری نوشته شده است.

هنرفر، 821- 805: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد سرو شفاداران

سرو شفاداران که در عرف تلفظ “سرش بادران” خوانده می شود، قریه ای از قراء بلوک براآن است که در 29 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان و در ساحل شمالی زاینده رود واقع شده است.

این اسم در اصل “سروش آذران” بوده و محل یکی از آتشکده های معروف اصفهان است، اکنون آثار قابل ملاحظه ای ندارد به غیر از مسجد سرو شفاداران که به فحوای کتیبه آن در دوره شاه طهماسب اول به وسیله محمد سرو شفا دارانی در سال 976 ه.ق بنا شده، کتیبه سردر مسجد که قسمتی از کاشی های انتهای آن از بین رفته به خط ثلث با کاشی لاجوردی بر زمینه آجری است.

در قسمت فوقانی دو اسپر طرفین سردر در لوحه بخط آجری بر زمینه کاشی لاجوردی است. صحن مسجد کوچک است و آثار قابل ملاحظه ای ندارد جز در مسجد که قدیمی است و به خط ثلث بر جسته اشعاری بر آن نقش بسته است.

هنرفر، 861- 860: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد سید

مسجد سید بزرگترین و مشهورترین مساجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجه الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی (1180 – 1260) از روحانیون بزرگ اصفهان و از مراجع عالیقدر شیعه در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم هجری ساختمان آن شروع شده و کاشیکاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است. به این معنی که چون عمر حجه الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرده قسمتی به وسیله فرزندش حاج سید اسدالله (سید ثانی) و قسمتی به وسیله نواده اش حاج سید محمد باقر به اتمام رسیده ولی هنوز تزئینات قسمت هائی از آن همچنان ناتمام مانده است.

مسجد سید برای مطالعه کاشیکاری عهد قاجاریه بهترین نمونه بناهای موجود اصفهان است. کتیبه نمای خارجی ایوان جنوبی مسجد سید به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ در دو ردیف شامل سوره “اسری” است تا آخر آیه 25 می باشد. در زیر کتیبه افقی نمای فوقانی ایوان به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ و در چهار لوح بزرگ عباراتی نوشته شده است. در بالای اسپرهای طرفین ایوان اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ نوشته شده است. کتیبه داخل ایوان جنوبی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیات 14 و 15 و 16 و17 از سوره “رعد” و آیه های 31 و 32 و 33 از سوره “ابراهیم” است.

در قسمت پایین حاشیه دو اسپر این ایوان نام استادان کاشیساز مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ نوشته شده است. در قسمت پایین کاشیکاری های هلال مدخل ایوان به محوطه زیر گنبد در حاشیه کوچکی به خط نستعلیق لاجوردی رنگ بر زمینه کاشی سفید عباراتی نوشته شده است. در داخل ایوان های کوچک فوقانی ایوان جنوبی به خط بنائی مشگی معرق بر زمینه سفید عباراتی نوشته شده است.

کتیبه داخل گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل سوره “جمعه” است. در داخل گنبد جنوبی سه محراب واقع شده که یکی از آن ها بزرگتر و در وسط و دو محراب کوچکتر در طرفین آنست. کتیبه اطراف محراب بزرگ به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 83 تا آیه 100 از سوره “مومنون” است.

در داخل محراب بزرگ به خط ثلث و نستعلیق بر کاشی برجسته هفت رنگ سه مرتبه جملاتی نوشته شده و در ذیل یکی از الواح سال اتمام آن ( 1294 ه.ق ) نوشته شده است. کتیبه محراب کوچک سمت راست به خط ثلث شامل آیه اول تا آیه دهم از سوره “علق” است. در محراب کوچک سمت چپ به خط ثلث از ابتدای آیه یازدهم سوره “علق” تا آخر این سوره نقل شده است.

کتیبه زیر طاق ایوان شمالی مسجد سید به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 34 و 35 و 36 از سوره “نور” است. کتیبه داخل ایوان به خط ثلث شامل آیه 26 تا نصف آیه 32 از سوره “اسری” است و تاریخ آن در آخر کتیبه سال  1299 ه.ق ذکر شده است.

در بالای دو پشت بغل کاشیکاری داخل ایوان به خط نستعلیق لاجوردی رنگ بر زمینه کاشی خشت سفید اشعاری نوشته شده است. در داخل ایوان در دو اسپر بزرگ به خط نستعلیق مشگی بر زمینه کاشی خشت زرد رنگ متنی نوشته شده است. کتیبه نمای خارجی ایوان شمالی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی رنگ شامل آیه 25 تا نصف آیه 45 از سوره “اسری” است. نام خطاط اشعار به خط نستعلیق طلائی بر زمینه لاجوردی رنگ نوشته شده است. نام استاد سازنده کاشی ها نیز ذکر شده است.

بر دیوار شمالی ایوان در ردیف حاشیه های گلدار به خط نستعلیق ریز لاجوردی بر زمینه کاشی خشت سفید و صورتی رنگ اشعاری در دوازده لوحه کوچک نوشته شده است. در طرفین ایوان شمالی دو ایوان کوچک دیگر بنا شده است که داخل آن ها با کاشی های خشت هفت رنگ تزئین شده و بر دیوار شمالی هر دو ایوان کتیبه هائی نصب شده است. کتیبه ایوان کوچک واقع در مشرق ایوان شمالی که در جنوب بقعه آرامگاه سید حجه الاسلام بنا شده به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ به خط اسدالله رجالی و مورخ به سال 1318 ه.ق است.

در سمت راست ایوان در دو لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی و در قسمت فوقانی دیوار ضلع غربی این ایوان به خط ثلث زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ برجسته عباراتی نوشته شده است.

ایوان غربی: کتیبه داخل ایوان غربی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ شامل آیه 30 تا نصف آیه 45 از سوره “اسری” است. در دو ضلع شرقی وغربی مسجد سید چهار مهتابی در جلوی حجرات فوقانی آن واقع شده که با کاشیکاری هائی از نوع گره کاری و خطوط بنائی و نستعلیق تزئین شده است. در تمام مهتابی اشعاری نوشته شده است. در مدخل شمالی مسجد سید و مقابل در زنجیر سنگابی نصب شده که کتیبه ای دارد. در بالای در ورودی این سردر به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ آیات 13 و 14 تا نصف آیه 15 از سوره “رعد” نوشته شده و قسمت آخر کتیبه به عبارت کتیبه محمد باقر الشیرازی ختم می شود. کتیبه نمای خارجی سردر به خط ثلث سفید شامل آیات 34 و 35 و 36 از سوره “نور” است. بر نمای خارجی سردر اشعاری به خط نستعلیق سفید و به قلم اسدالله رجالی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده است. کتیبه سردر جنوب غربی مسجد شامل آیه 13 و نصف از آیه 14 سوره “رعد” است. تزئینات نمای خارجی سردر اصلی مسجد سید (در زنجیر) که در ضلع شمالی آن واقع شده و مدخل و راهروهای طرفین آن همچنان ناتمام مانده بوده است و در سال های اخیر کاشی کاری شده . کتیبه های نمای خارجی سردر بخط ثلث سفید و زرد بر زمینه کاشی لاجوردی شامل سوره های “قدر” و “کوثر” و “جمعه” و “آیه الکرسی” و بعضی آیات سوره شریفه “یس” است و از نویسندگان آن ها به نام فضائلی و کهرنگی و جواد علی کربلائی نام برده شده و نام کاشی پز حاج سید حسین موسوی زاده و تاریخ کاشیکاری ( 1277 ه.ق و 1337 ه.ش ) در کتیبه های این سردر ذکر شده است.

سید حجه الاسلام شفتی بانی مسجد سید پس از وفات در قسمت خلوت مانندی که مجاور گوشه شمال شرقی مسجد است مدفون شده، آرامگاه حجه الاسلام دارای بقعه و رواقی در مقابل آنست که داخل آن ها با تزئینات کاشیکاری و گچبری و نقاشی آراسته شده است، کتیبه سردر رواق بقعه که به مقبره و مسجد مربوط میشود به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی رنگ شامل آیه الکرسی است. در بالای سردر ورودی مقبره به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ تاریخ وفات حجه الاسلام شفتی شامل “آیه الکرسی” است. در فوقانی ترین قسمت جبهه سردر مقبره ضمن کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی قسمتی از آیات سوره “جمعه” نوشته شده و به جمله (سنه 1370 ) ختم می شود.

بر جبهه فوقانی سردر مقبره و دیوار جنوبی رواق بقعه آرامگاه سید حجه الاسلام به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعاری به زبان عربی درباه مقام روحانی حجه الاسلام و تاسف بر فقدان او به وسیله یکی از شعرای معاصر اصفهان (نیر) مورخ به سال 1360 ه.ق سروده شده و به خط خود او نقش بر دیوار رواق شده است.

در چهار کتیبه کوچک بر دیوار رواق به خط ثلث زرد بر زمینه لاجوردی رنگ سوره “اخلاص” نوشته شده است. بر دیوار طرفین در ورودی مقبره به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعاری از شاعر مشهور معاصر اصفهان (صغیر) تقریر شده است.

در وسط سرسرای رواق جار نفیسی آویزان است و در زیر آن سنگابی قرار دارد که کتیبه آن به خط نستعلیق برجسته اشعاری است. در داخل گنبد بقعه به خط ثلث برجسته طلائی رنگ بر زمینه لاجوردی آیه 29 تا آیه 46 از سوره “ص” گچبری شده و اتمام این تزئینات ( 1272 ه.ق ) در آخر کتیبه نوشته شده است.

در قسمت فوقانی سه گوشواره شرقی و غربی و جنوبی داخل بقعه به خط ثلث برجسته طلائی رنگ بر زمینه لاجوردی گچبری شده است. در داخل بقعه و در اطراف آن به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ اشعاری گچبری شده است.

بر دو ضلع شمال و جنوب گوشواره غربی داخل بقعه به خط نستعلیق طلائی رنگ بر زمینه سفید اشعاری که اثر طبع شاعر اصفهانی (کفاش) می باشد که گچبری شده است. در بالای در ورودی آرامگاه پنجره زیبائی نصب شده است و در بالای آن به خط نستعلیق تاریخ نصب آن بر گچ منقور است. در اطراف ضریح فولادی نفیس آرامگاه به خط ثلث طلائی بر زمینه مشگی جملاتی نوشته شده و قسمت آخر کتیبه نام خطاط آن و سال ساختن و پرداختن آن ( 1322 ه.ق ) را در بر دارد. کتیبه دیگر ضریح به خط نستعلیق طلائی بر زمینه مشگی شامل شجره نامه حجه الاسلام است.

اشعار عربی به صورت الواحی بر اضلاع عمودی ضریح به خط نستعلیق طلائی رنگ بر زمینه مشگی نقش بسته است. بر لنگه راست در نفیس ضریح به خط نستعلیق طلائی بر زمینه مشگی نوشته شده است و بر لنگه راست در ضریح غیر از اشعار عربی سه شعر فارسی نیز نوشته شده است.

هنرفر، 788- 764: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد سیّد 

این مسجد بزرگترین و مشهورترین مسجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است که به وسیله سید محمّد باقر شفتی (از روحانیون اصفهان) ساخته شده است. نقشۀ بنای مسجد به صورت مستطیل و شامل سردر، صحن، ایوان، گنبد خانه، شبستان ستون دار، رواق و غرفه های دو طبقه است. صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه ها و حجره های دو طبقه و ایوان ها محدود شده است.

ملازاده، 84: 1379

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد صفا

مسجد صفا در محله شهشهان و نزدیک بقعه تاریخی شهشهان بنا شده است. کتیبه سردر مسجد حاکی از آنست که مسجد صفا به سعی و اهتمام سید محمد علی گلستانه اتمام پذیرفته است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ و به قلم محمد تقی بن محمد ابراهیم مورخ به سال 1290 ه.ق است. در بالای در ورودی بخط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ و به خط نستعلیق مشگی بر زمینه کاشی خشت زرد رنگ اشعار و عباراتی نوشته شده است.

ایوان جنوبی مسجد: کتیبه فوقانی ایوان جنوبی مسجد صفا به خط بنائی مشگی بر زمینه آجری شامل سوره “اخلاص” است. در پشت بغل کاشیکاری ایوان جنوبی به خط ثلث لاجوردی رنگ معرق بر زمینه زرد دو مرتبه یک جمله نوشته شده است. در پشت بغل کاشیکاری ایوان جنوبی به خط ثلث لاجوردی رنگ معرق بر زمینه زرد دو مرتبه یک جمله نوشته شده است. اشعار حجاری شده بر سنگاب مسجد صفا مورخ به سال 1290 ه.ق است. بر دو لنگه در شبستان مسجد صفا در دو لوحه به خط ثلث مشگی بر جسته بر چوب عباراتی نوشته شده است. در هلال محراب شبستان به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ سه آیه آخر سوره “آل عمران” نوشته شده است. در یک شکل (هفتی) داخل محراب شبستان به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ کتیبه ای مورخ به سال 1290 ه.ق موجود است و در حاشیه (هفتی) به خط بنائی مشگی معرق بر زمینه زرد سوره “فاتحه” نوشته شده است. در متن (هفتی) طرف راست محراب به خط بنائی سه رگی (دو مشگی و یک سفید) بر زمینه فیروزه ای و در حاشیه آن سوره “نصر” نوشته شده است. در متن هفتی طرف چپ محراب بخط بنائی سه رگی (دو مشگی و یک سفید) بر زمینه فیروزه ای نوشته شده است و در حاشیه آن به خط بنائی مشگی بر زمینه زرد سوره “اخلاص” و در حاشیه دوم شکل (هفتی) سمت راست و چپ محراب در هر دو قسمت به خط بنائی مشگی بر زمینه زرد سوره “کوثر” نوشته شده است.

هنرفر، 795- 793: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد میرزا محمد باقر چهارسوقی

این بنا در قرن سیزدهم هجری توسط آقا میرزا محمّد باقر وثوقی (از فقهای بزرگ اصفهان) در محله چهارسوی اصفهان ساخته شده است. سردر مسجد و محراب آن دارای کاشیکاری هایی است. کاشیکاری محراب مورخ 1326 ه.ق است. سنگابی قدیمی مورخ 1291 ه.ق در داخل مسجد وجود دارد.

هنرفر، 826- 825: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد میرزا محمد صادق

در محله خواجو که یکی از محلات قدیمی شهر اصفهان است، نزدیک چهار سوی آجری در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار، مسجدی به وسیله مرد خیری به نام حاجی میرزا محمد صادق بنا شده است که اگر چه وسعت زیادی ندارد ولی مسجد کوچک جالبی است. نماهای صحن مسجد با کاشی های معلقی آراسته شده و بانی مسجد پس از وفات در ایوان کوچکی که به ایوان شمالی ملحق شده مدفون گردیده است. کتیبه سردر این مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ که قسمتی از ابتدا و انتها و وسط آن تعمیر شده می باشد. بانی مسجد پس از وفات در ایوان کوچکی که در شمال صحن آن بنا شده مدفون گردیده و بر سنگ مرمری مزار او که به طول یک متر و عرض 38 سانتیمتر بطور عمودی بر دیوار نصب شده کتیبه ای به خط ثلث حجاری شده است.

هنرفر، 761: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد میرزا محمد هاشم

در اواخر قرن سیزدهم هجری در محله چهار سوی اصفهان مسجدی بنا شده است که به نام بانی آن آقا میرزا محمد هاشم چهارسوقی معروف است و دارای گنبد و ایوانی در جنوب و صفحه هائی در طرفین آن و ایوانی در شمال و غرفه هایی در اطراف است. نمای خارجی گنبد آجری می باشد و داخل آن پوشش ساده گچی است. کاشیکاری کتیبه دور گنبد و محراب آن قدیمی است ولی کاشیکاری نمای خارجی ایوان ها و صحن آن از اقدامات اخیر است.

کتیبه داخل گنبد مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ شامل آیه 26 تا نصف آیه 33 از سوره ” اسری” است. کتیبه هلال محراب مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل آیه 35 و 36 و 37 از سوره  “نور” است. کتیبه داخل محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل آیه 18 از سوره “توبه” و آیه 144 از سوره “بقره” و آیه 55 از سوره “مائده” است و قسمت آخر کتیبه که سال تاریخی و نام خطاط آن را در بردارد، در داخل محراب به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی عباراتی نقاشی شده است. کتیبه های فوقانی ایوان های شمالی و جنوبی مسجد که کاشیکاری جدید است به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی شامل آیه 18 از سوره  “توبه” و آیه 29 و 30 و 31 سوره “اعراف”.

بر دو جرز عمودی طرفین ایوان شمالی و جنوبی مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی سوره “جمعه” نوشته شده و بعد از جمله “صدق الله” نام بانی کاشیکاری و تاریخ انجام آن به خط نستعلیق طلائی بر زمینه کاشی لاجوردی است. در داخل ایوان شمالی مسجد به خط ثلث لاجوردی رنگ بر زمینه گچی احادیث متعددی راجع به فضیلت نماز نقاشی شده است. در ایوان جنوبی مسجد بر یک لوح سنگی که بر دیوار نصب شده به خط نسخ برجسته بر سنگ پارسی کتیبه ای حجاری شده است. کتیبه سنگاب مسجد که در زیر ایوان جنوبی قرار دارد به خط نستعلیق است.

هنرفر، 824- 822: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، والهیه

یکی از هنرمندان و گویندگان اوایل عصر فتحعلی شاه که به جهاتی در عصر خود شهرتی پیدا کرده و از هنر و شعرش که از حد متوسط تجاوز نمی نموده گذشته به ظرافت و حسن سلیقه و وسواس اشتهار یافته مرحوم آقا محمد کاظم واله اصفهانی است و شرح حال اجمالی او را تذکره نویسان عهد قاجاریه اکثر ضبط کرده اند.

بقعه (والهیه) در حاشیه خیابان فیض که سابقاً آنرا چهارباغ امین آباد می گفتند واقع شده (چهارباغ امین آباد در سال 1214 ه.ق به وسیله حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی احداث شده). بقعه در وسط باغی که در ابتدا در حدود دوازده جریب شاه مساحت داشته واقع شده و نهر معروف به (دویست و پنجاه) از مغرب به مشرق در ضلع جنوبی آن جاری است، حجره شخصی واله در مدرسه جده در بازار بزرگ اصفهان که بر روی یکی از شعب مادی مذین بنا شده هنوز وجود دارد و بزرگترین و با صفاترین حجرات این مدرسه است.

کتیبه سنگ آرامگاه واله به خط نستعلیق بسیار زیبا که به قلم خود او در زمان حیات وی نوشته شده و فقط سال وفات او (1229 ه.ق) بعداً به آن اضافه شده بر قطعه سنگ مرمری شفاف نفیسی به طول 70/1 متر و عرض 85 سانتیمتر موجود است. بقعه واله از آثار حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی است و در زمانی بنا شده که وی هنوز لقب نظام الدوله داشته و به مقام صدارت نرسیده بوده، اشعار کتیبه فوقانی بقعه اثر طبع آقا محمد طلعت اصفهانی که به خط نستعلیق گچبری شده و مورخ به سال 1129 ه.ق است.

هنرفر 760- 755 : 1350