فارس، اصفهان، آثار تاریخی، دوره سلجوقی

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بازار عربان

این بازار که در مجموعۀ بازار اصفهان واقع است، از قدیمی ترین بازارهای اصفهان به شمار می رود، که بنای اولیۀ آن به دورۀ سلجوقی یا حتی پیش از آن بر می گردد. بازار ریسمان و بازار نجف آبادی ها و همچنین سرای خانی و سرای اردستانی ها از بازار عربان منشعب می شوند. این بازار به جهت مجاورت با گنبد خواجه نظام الملک به «نظامیه» یا «نظام الملکی» نیز معروف بوده است.

هنرفر، 1373

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، گنبد نظام الملک

خواجه نظام الملک نزدیک سی سال وزارت الب ارسلان و پسرش ملکشاه را عهده دار بوده و به سمت خواجه بزرگ و سیدالوزراء رتق و فتق جمیع امور مملکت به دست توانای او انجام می گرفته است. او علاوه بر کاردانی و حسن اداره مردی دیندار و نیکو سیرت بوده و از خود آثار خیر بسیار بجای گذاشته است.

خواجه در غالب شهرهای اسلامی به ایجاد مساجد و مدارس اقدام نمود و از آن جمله در طوس و هرات و نیشابور و بغداد مدارسی به نام نظامیه ساخت که مشهور ترین آن ها نظامیه بغداد است و در اصفهان نیز ابنیه متعددی بنا نمود که در میان آن ها امروز گنبد جنوبی مسجد جمعه اصفهان بنام گنبد نظام الملک دوران شکوه و جلال زندگی او را به یاد می آورد.

گنبد خواجه نظام الملک در ضلع جنوبی مسجد جمعه اصفهان از بهترین نمونه های سبک معماری ایران در عهد سلجوقیان است. مصالحی که در این بنا به کار رفته آجر و گچ است و پایه های آن در دوره صفویه با ازاره های مرمری پوشیده شده است. این بنا تزئیناتی ساده و در عین حال زیبا و جالب توجه از آجر دارد و حتی خط کوفی دو گنبد آن نیز نمونه تزئینات آجری این دوره است.

هنرفر  59 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه خواجه نظام الملک

حسین بن محمد بن ابی الرضا علوی آمری که محاسن اصفهان مافروخی را در سال 729 ه.ق به فارسی ترجمه نموده در ذیل کتاب مزبور که خود بر آن افزوده است درباره مدرسه خواجه نظام الملک در اصفهان می گوید: «این مدرسه در محله دردشت و در نزدیک جامع بزرگ دردشت بر وصفی و اصلی هر چه خوب تر و هیئتی و شکلی هر چه مرغوب تر در غایت رفعت از جهت صنعت و عمل و نهایت رتبت از طرف منزلت و محل و بر در آن مناری چون ستون قبه آسمان کشیده و دراز و با عیوق و فرقدان همنشین و همراز عجیب شکل. بر سه پایه آن صعود و عروج نمایند تا برکنگره و قفسه نرسند خود را به یکدیگر ننمایند. خرج بی پایان و بی حد بر آن صرف و ضیاع بی شمار بی عدد بر آن وقف چنانکه هر سال مبلغ ده هزار دینار محصول و مستغلات و موقوفات بوده و اکنون آن را به کلی مستالکه ربوده».

بطوریکه از عبارات فوق برمی آید مدرسه و منار مزبور تا نیمه اول قرن هشتم در اصفهان باقی بوده و فقط املاک و مستغلات موقوفه آنرا دیگران تصاحب کرده بوده اند و بهر حال از آثاری است که در دوره ای که بر ما معلوم نیست خراب شده و امروز وجود ندارد.

هنرفر  62 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد امام حسن

این مسجد که امروزه بخش عظیمی از آن تخریب شده، مربوط به دورۀ سلجوقی (قرن ششم هجری) می باشد. سردر مسجد مزین به کتیبه هایی به خط کوفی در متن کاشی فیروزه ای و چند طاق نما است. منارۀ مسجد دارای طرح مدور و در پایین آجر چینی ای ساده ایی دارد. محراب گچبری شدۀ قدیمی و یک شبستان مسقف کوچک، از دیگر بقایای این مسجد است.

رفیعی مهرآبادی، 28: 1367

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه اصفهان

مسجد جمعه اصفهان مجموعه ای از سبک های مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ اسلامی ایران است تحولات خطوط مختلف کوفی (انواع خط ثلث نستعلیق و خطوط فراوان بنائی) را در الواح و کتیبه های این مسجد می توان مطالعه نمود.

مسجد جمعه اصفهان در حقیقت مجموعه ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران از ادوار بعد از اسلام تاریخ ایران است و یادگارهای سلسله ها و پادشاهان و حکام ایرانی بعد از اسلام را در بردارد بنابراین تحولات معماری اسلامی ایران را طی چهارده قرن اخیر به خوبی در آن می توان مطالعه نمود.

هنرفر 70 – 67 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، الواح و کتیبه های مسجد جمعه

در بین سال های 465 – 485 ه.ق که ایام سلطنت ملکشاه در اصفهان است به وسیله وزیر دانشمند او خواجه نظام الملک طوسی در ضلع جنوبی مسجد جمعه گنبدی عظیم که از نمونه های نادر ساختمان های عهد سلجوقی است بر پا گردید.

قاعده این گنبد مربع است و در قسمت های بالاتر ابتدا به کثیرالاضلاع و بعد به دایره کامل تبدیل می شود و سپس ساختمان گنبد شروع می گردد. کتیبه داخل گنبد که به خط کوفی ساده آجری است و نام پادشاه وقت ملکشاه سلجوقی و بانی ساختمان آن خواجه نظام الملک را در بر دارد. تاریخ تحریر و نصب این کتیبه ذکر نشده ولی محقق است که در یکی از سال های سلطنت ملکشاه و وزارت خواجه نظام الملک طوسی (465 – 485) به اتمام رسیده است.

نظیر این گنبد و قرینه آن در شمال مسجد گنبد دیگری است به نام (تاج الملک) که عامه مردم آن را گنبد خاکی می نامند. این گنبد که بنا به رقابت تاج الملک با نظام الملک و به تقلید از گنبد نظام الملک ساخته شده است، اگرچه کوچکتر است ولی از لحاظ تناسب و ظرافت بر آن برتری دارد و بطور کلی این دو گنبد از عالی ترین بناهای دوره سلجوقی در کشور باستانی ایران به شمار میروند.

چون دو جانب شرقی و جنوبی این بنا باز است و فقط دو جانب شمالی و غربی آن مسدود می باشد و محراب (یا محراب نما) هم ندارد، از این جهت بعضی باستان شناسان تصور کرده اند که شاید بنای مزبور در اصل مقبره بوده و بعضی دیگر آنرا سایبان، آب نما یا کتابخانه ای پنداشته اند. اما این تصورات مورد تردید است زیرا برای یک آب نما چنین سایبانی بیش از اندازه گران بوده و برای کتابخانه نیز با در نظر گرفتن اینکه دو جانب این گنبد باز است عجیب به نظر می آید.

کتیبه این گنبد به خط کوفی ساده از آجر برجسته شامل آیه 54 از سوره ” اعراف”  است و پس نام بانی ساختمان آن ابوالغنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی ملقب به تاج الملک در سال ساختمان آن 481 ه.ق می باشد. در زیر کتیبه این گنبد 32 پشت بغل موجود است که در هر یک از آن ها دو کلمه بخط کوفی ساده با آجر نوشته شده است.

در زوایای محوطه داخل گنبد در زوایای محوطه داخل گنبد تاج الملک بعد از جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه 78 و 79 از سوره “اسری” به خط کوفی ساده برجسته آجری نوشته شده است. (ابتدای این آیات از گوشه جنوب غربی داخل گنبد است) کتیبه مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ به خط کوفی ساده آجری برجسته مشتمل بر جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیه 26 و 27 از سوره  “آل عمران” .

هنرفر  78 – 75 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، ساختمان های ضلع شرقی

ایوان وسط این ضلع از خارج منظره سجلوقی خود را به خوبی حفظ کرده و در داخل آن هم قسمت های عمده تزئینات عهد سلاجقه بخوبی محفوظ مانده است. در داخل این ایوان یک کتیبه کاشی کاری از دوره شاه سلیمان صفوی حاکی از تعمیراتی است که در زمان آن پادشاه انجام گرفته و طاق مقرنس آن که تجدید ساختمان شده نمونه بارزی از هنرنمایی اساتید این فن در شهر اصفهان است.

در شمال این ایوان مدخل صفه و مدرسه عمر و پس از آن یک شبستان وسیع 18 ستون قرار دارد که از بناهای دوره آل مظفر است و طاق های زیبای آجرنمای آن که بسیار جالب است در اواخر قرن هشتم هجری ساخته شده است.

مدخل صفه و مدرسه عمر بین ایوان سلجوقی این ضلع و شبستان 18 ستون دوره آل مظفر قرار دارد و در انتهای این مدخل صفه و مدرسه عمر واقع شده که از ساختمان های دوره آل مظفر است و در 768 ه.ق در دوره سلطنت قطب الدین محمود شاه بنا شده و نام این پادشاه و سال تاریخ بنای صفه در کتیبه داخل دور هلال سقف ایوان به خوبی خوانده می شود.

کاشیکاری مقرنس محراب این صفه مورخ به سال 778 ه.ق است و از اولین نمونه های کاشیکاری داخل مساجد در شهر تاریخی اصفهان به شمار می رود. در اطراف صفه عمر کتیبه و الواحی هم از دوره حکومت موقتی اشرف افغان باقیمانده است که از لحاظ ترتیب زمان جدیدترین آثار بر جای مانده مسجد جمعه اصفهان است.

هنرفر  75- 73 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، ساختمان های ضلع شمالی

ایوان وسط این ضلع که ساختمان آن از اوایل قرن ششم هجری است از دوره دوم عهد سلجوقی محسوب می شود و از قسمت های جالب آن قطعه سنگ یکپارچه مرمری نفیسی است که در انتهای داخل ایوان نصب شده و خطوط بسیار زیبای کوفی گل و بوته دار در طاق بالای قطع سنگ مزبور بر زینت این قسمت از مسجد افزوده است.

ایوان مزبور تزئینات آجری فراوان و نیز یک کتیبه گچبری از دوره شاه سلیمان صفوی از اواخر قرن یازدهم هجری در بردارد.

در طرفین ایوان مزبور چهلستون هایی از دوره دوم عهد سلجوقی قرار گرفته اند و مخصوصاً طاق های آجری چهلستون شرقی این ایوان از لحاظ تنوع تزئینات و جنبه معماری از قسمت های جالب و تماشایی مسجد جمعه اصفهان است.

در شمال این ایوان و چهلستون های طرفین آن چهلستون مفصل دیگری وجود دارد که واسطه اتصال ساختمان های دوره دوم عهد سلجوقی به گنبد تاج الملک (بنای بسیار نفیس دوره اول عهد سلاجقه) می باشد و تمامی این چهلستون در انتهای ضلع شمالی مسجد قرار دارد.

آخرین قسمت از ساختمان های این ضلع و شمالی ترین بنای مسجد جامع اصفهان گنبد تاج الملک مشهور به گنبد خاکی است که بانی ساختمان آن وزیر دیگر ملکشاه بنام تاج الملک بوده است و کتیبه کوفی داخل گنبد آن نام این وزیر و سال ساختمان آن را که 481 ه.ق است در بردارد.

هنرفر   73 – 72 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، ساختمان های ضلع غربی 

ایوان غربی مسجد مهم ترین قسمت جالب این ضلع است که اساس آن سلجوقی می باشد و در اوایل قرن ششم هجری ساخته شده و سقف آن مانند ایوان جنوبی از مقرنس های درشت بسیار جالب ترکیب و تزئین شده و در ابتدای قرن دوازدهم هجری و در دوره سلطنت شاه سلطان حسین صفوی داخل و خارج آن با کاشی های زیبا و خطوط بنایی تزئین شده و تزئینات اولیه آجری آن از صورت ساده سلجوقی خارج شده است.

در جنوب این ایوان مدخل شبستان بزرگ مسجد از قرن نهم هجری واقع شده و شبستان کوچک دیگری نیز در همین قسمت قرار دارد.

در شمال ایوان غربی ابتدا یک سردر کاشی کاری نفیس از قرن نهم هجری است که سردر شبستان وسیعی محسوب می شود که در عقب ساختمان های این ضلع قرار دارد. سردر بیت الشتاء سپس شبستان کوچکی از عهد اولجاتیو ایلخان مسلمان مغول ایران واقع شده که محراب عالی گچبری آن از عجایب صنعت گچبری ایران است و از تزئینات گل و بوته و کتیبه هایی ترکیب شده است و در کتیبه تاریخی وسط آن نام پادشاه وقت اولجاتیو و وزیر دانشمند او محمد ساوی و تاریخ ساختمان آن سال 710 ه.ق آمده است.

درآخرین قسمت ساختمان های این ضلع شبستان بزرگ و وسیع زمستانی (بیت الشتاء) از دوره حکمرانی سلطان محمدبن بایسنقر بن شاهرخ تیموری واقع شده است که سال ساختمان آن در کتیبه سردر آن سال 851 ه.ق ذکر شده و از لحاظ سبک ساختمان از ابنیه بی نظیر و تماشایی اصفهان است. قسمت های جالب توجه این بنا غیر از نوع معماری و سبک ساختمان آن مرمرهای شفاف و درخشانی است که فاصله به فاصله در طاق شبستان نصب شده و به منزله چراغ هایی برای روشن کردن این شبستان تاریک محسوب می شوند. شبستان مزبور دارای 18 چشمه طاق است.

هنرفر  72- 71 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، ساختمان های ضلع جنوبی

1- در این ضلع مسجد که معمولاً ساختمان های اساسی و اصلی هر مسجد نمونه ایرانی را در بر دارد به طوریکه در مقدمه این فصل بیان شده در قرون اولیه اسلامی بناهائی به سبک مساجد ساده عربی وجود داشته است که به احتمال قریب به یقین از خشت خام بوده. مورخینی مانند ابن حوقل و مقدیسی و مافروخی آن را مسجد دوره عباسی توصیف نموده اند.

2- در محل ساختمان های مسجد اولیه و یا در مجاورت آن ها در دوره سلاجقه و در قرن پنجم هجری مسجد باشکوه تر که در عین حال به تزئینات آجری و گچی نیز آراسته شده است، به وجود آمده و از آن جمله بین سال های 465 تا 485 ه.ق گنبد معروف نظام الملک در دوره سلطنت ملکشاه در این ضلع از مسجد بنا شده است.

3- در جلوی این گنبد آجری به طرف صحن مسجد ایوان جنوبی واقع است که در اوایل قرن ششم هجری اساس ساختمان آن که سلجوقی است بنا گردیده و سقف که از مقرنس های درشت ترکیب شده، در آخر قرن نهم هجری به امر حسن بیک آق قویونلو از نو ساخته شده و مناره های طرفین این ایوان هم ظاهراً در زمان وی بنا شده است (در داخل یکی از مقرنس های این ایوان کتیبه ای از اصلاحات و تعمیرات دوره حسن بیک بهادرخان مورخ به سال 880 ه.ق موجود است).

از اره های مرمری و صفحه های مختلف از کاشیکاری های معرق برجسته که قسمت های پایین این ایوان را تزئین کرده است و کاشی کاری پشت بغل های طاق نماهای فوقانی و تحتانی اطراف صحن از دوره حکمرانی اوزون حسن است و به نظر بعضی از باستان شناسان دخالت اوزون حسن آق قویونلو در تغییر وضع سلجوقی مسجد جامع خیلی بیش از پادشاهان صفویه بوده است.

کتیبه داخل دور هلال این ایوان و کتیبه نمای دور طاق آن که از چهارده لوحه بزرگ و سیزده لوحه کوچک ترکیب شده از زمان شاه طهماسب است و کتیبه داخل ایوان که به نام این پادشاه است مورخ به سال 938 ه.ق می باشد. کتیبه افقی فوقانی ایوان جنوبی از دوره شاه عباس ثانی حاکی از تعمیرات آن زمان و مورخ به سال 1070 ه.ق است.

4- طرفین گنبد و ایوان مذکور دو چهلستون است که در دوره دوم عهد سلجوقی و در زمان سلطنت و فرمانروایی جانشینان ملکشاه یعنی در اوایل قرن ششم هجری ساخته شده اند.

5- در طرفین چهلستون های مزبور در سمت مشرق ساختمان های دوره آل مظفر است از قرن هشتم هجری که در سمت چپ دالان ورودی مسجد واقع می شود و طاق ها و ستون های آجری جالب و متنوع دارد و یک راهرو جنوب شرقی مسجد آنرا از ساختمان های سلجوقی جدا می کند و در سمت مغرب چهلستون دیگری از قرن یازدهم هجری از دوره شاه عباس کبیر موجود است که سبک ساختمان طاق ها و ستون های آن از چهلستون های سلجوقی واقع در همین ضلع پیروی شده است و آن را به نام چهلستون شاه عباس می شناسند.

هنرفر 71 – 70 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، گنبدهای نظام الملک و تاج الملک، شیوه معماری

در بین مردم اصفهان و بیشتر کسانی که به دیدن این دو گنبد تاریخی در مسجد جمعه اصفهان توفیق یافته اند چنین شهرت دارد که تاریخ ساختمان این ابنیه قبل از اسلام بوده و این دو بنا به آتشکده اختصاص داشته است.

این اشتباه از آنجا ناشی شده است که ایرانیان پس از آن که به آیین اسلام گرویدند و شروع به ساختن مساجد کردند، چون طرز ساختمان معابد عربی خیلی ساده بوده و این امر با ذوق و سلیقه ایرانیان سازش نداشت مساجد اسلامی به سبک بناهای دوره ساسانی بر پا نموده و از همان روشی که در ساختن ستون ها و بنای طاق در آتشکده ها و قصور سلطنتی ساسانی معمول بوده در بنای مساجد اسلامی پیروی کردند.

حتی برای تزئینات داخلی ابنیه مذکور نیز همان تزئینات دوره ساسانی را تقلید نمودند و این موضوع از مقایسه میان ستون های زیر گنبد نظام الملک و قسمتی از گچبری سلجوقی آن که هنوز باقی است با ستون های ابنیه ساسانی و گچبری های مکشوفه در بیشاپور و کازرون به خوبی واضح و آشکار میشود.

به نظر نگارنده با در نظر گرفتن اینکه اعراب در غالب بلاد مفتوحه پرستشگاه های قدیم آنجا را تبدیل به مسجد جامع می کردند این موضوع قابل قبول باشد که مسجد جمعه اصفهان در محل قدیمی ترین و مهم ترین آتشکده و پرستشگاه ایرانی شهر اصفهان بنا شده باشد و شباهت کامل معماری گنبدهای نظام الملک و تاج الملک به معابد ساسانی از یک طرف و متروک شدن خط کوفی و عجز مردم عادی از خواندن کتیبه های دوره سلجوقی از طرف دیگر به تدریج موجب پیدایش و تقویت این فکر شده است که مردم گنبدهای مزبور را آتشکده پندارند.

هنرفر  62 – 61 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد جمعه، گنبد تاج الملک

ابوالغنائم تاج الملک خسرو فیروز شیرازی که مردی با منظر و مخبر و با کفایت و با فضل بود و وزارت ترکان خاتون و سمت کدخدای جام خانه و ریاست دیوان طغری و انشای سلطانی را به عهده داشته است یکی از رقیبان خواجه نظام الملک به شمار می رفته است.

رقابت این دو مرد سیاسی تا آنجا کشیده است که چون خواجه نظام الملک ابتدا گنبد جنوبی مسجد جمعه را بنا نهاد تاج الملک نیز گنبد شمالی را اندکی کوچکتر ولی ظریف تر و زیباتر از آن بنا نمود. گنبد شمالی مسجد جمعه اصفهان که به (گنبد خاکی) معروف است از آثار تاج الملک می باشد که در سال 481 ه.ق به فحوای کتیبه کوفی داخل گنبد بنا شده و سبک ساختمان و تزئینات آجری و گچی آن از کارهای بسیار قابل ملاحظه معماری ایران در دوره سلجوقی است و مورد توجه تحسین آمیز معماران و باستان شناسان قرار می گیرد و یکی از آثار گرانبهای شهر تاریخی اصفهان به شمار می رود.

هنرفر، 61 : 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد علی

این مسجد در نزدیکی مسجد جامع عتیق واقع شده و با توجه به ویژگی های معماری، از مساجد مهم  درخور توجه اصفهان است که بنای اولیۀ آن مربوط به دورۀ سلجوقی است. البته از این بنا تنها مناره ای باقی مانده و بنای کنونی عمدتاً صفوی می باشد. ساختمان کنونی چهار ایوانی، دارای سردر، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان تابستانی و زمستانی است که دارای تزئینات زیبایی کاشی معرق، مقرنس کاری و کتیبه های تاریخی می باشد.

دهمشکی، 326: 166