خوزی، شوشتر، آثار باستانی

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند برج عیار

بند برج عیار متعلق به دورۀ ساسانی است و امروزه تنها ویرانه هایی از آن باقی مانده است. بنای سد از قطعات سنگ به اشکال منظم و نامنظم و ملات ساروج ساخته شده است. این بنا به دلیل حضور صائبیان در این ناحیه و در کنار آن، به «صابی کش» نیز مشهور است.

پورکاظم، 337: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند برج عیار

بند برج عیار در رودخانه گَرگَر واقع است و فقط آثاری جزئی از آن باقی مانده اند. این بند که زمانی سد و پل عبوری بوده است، به بند صابی کش نیز مشهور است، زیرا تا یک سده قبل، صائبیان در کنار آن زندگی می کردند. بند برج عیار شامل سه قسمت است: دو قسمت آن به محاذی رود گرگر در دو طرف رودخانه – و هرکدام به طول 150 متر قرار درند که برای انحراف آب از آن ها استفاده می شده است. قسمت سوم آن از شرق به غرب به رأس قسمت اول و دوم متصل است و قسمتی از آن در وسط رودخانه باقی مانده است. پی آن از سنگ خارا بوده و شبیه پی بند ماهی بازان است.

افشار 371: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند بهمن

بنای اولیۀ این اثر مربوط به دورۀ ساسانی است و بقایای آن بر روی بستر رود سور واقع می باشد. این سد به شکل قوسی بر روی تمامی عرض بستر رودخانه ساخته شده است. بقایای تأسیسات آبگیری و انتقال آب و آسیاب های آبی هم اکنون قابل مشاهده است.

ملّازاده، محمّدی، 114: 1379

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند خاک

بنای اولیۀ این سد متعلق به دورۀ ساسانی می باشد و بقایای آن بر روی بستر نهر «داریون» واقع شده است. بقایای سنگی قابل مشاهده بند شامل دوقسمت مربوط به هم است. وجه تسمیه اثر بعلّت قرارداشتن بر روی بستر خاکی و وجود پایه های خاکی در دو طرف است.

ملّازاده، محمّدی، 114: 1379

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند دختر

این سد متعلق به دورۀ ساسانی بوده و بقایای آن بر روی بستر رودخانۀ کارون قرار دارد. ساختمان پل قابل بررسی نیست، ولی کاربرد آن به این شکل بوده است که آب کارون را در دریاچه ایی ذخیره
می کرده و سپس از این دریاچه آب از طریق کانال هایی به کشترازهای اطراف منتقل می شده است.

ملّازاده، محمّدی، 115: 1379

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند گرگر

بنای اولیۀ این سد متعلق به دورۀ ساسانی بوده، و در دوره های بعد تعمیر و بازسازی شده است. طول تاج سد 50 متر و ارتفاع آن 20 متر بوده است. بقایای بند قدیمی که در دورۀ قاجار در اثر سیل ویران گشته، هم اکنون قابل مشاهده است.

ملّازاده، محمّدی، 115: 1379

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند ماهی بازان

بند ماهی بازان یا خداآفرین ظاهراً از ساخته های دورۀ ساسانی است که بر روی بستر رودخانۀ گرگر، در کنار بقایای شهر باستانی «دستوا» قرار دارد. این سد مانند بیشتر سدهای دورۀ ساسانی به دو منظور انباشت آب و عبور و مرور ساخته شده است.

اقتداری،  800-798: 1354

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند میزان

این سد بر روی دهانۀ رودخانه گرگر ساخته شده و آب رودخانۀ کارون را به دو بخش تقسیم می کرده است. ساختمان اولیه و اصلی این سد که بارها تعمیر و بازسازی شده است را به شاپور اول ساسانی نسبت می دهند. بند میزان به شکل قوسی ساخته شده و در میانه دارای یک نیم دایرۀ بزرگ است.

امیری، 171: 1350

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، بند میزان

بند میزان یا بندو پل والدین بین رودخانه کارون و بندگَرگَر ساخته شده است. این بند بسیار محکم و خوب بنا شده است و ساختمان آن را به شاپور اول نسبت می دهند. ولی برخی محققان معتقدند که بند میزان را در روزگاران بعد به منظور عبور قسمتی از آب های طغیانی رودخانه کارون ساخته اند. بند میزان 9 دهانه دارد که کف آن ها کمی پایین تر از پایین ترین سطح آب در رودخانه است. بند میزان در سال 1189 ه.ش به وسیله محمدعلی میرزای دولتشاه تعمیر یافت و باز در سال 1211 ه.ش در اثر طغیان آب خراب شد. پیش از سال 1220  ه.ش نیز پل تعمیر گردید، ولی در بهار 1221 ه.ش آسیب دید. بند و پل در اثر سیلاب سال 1264  ه.ش نیز آسیب بسیار دیده است.

افشار 370: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، پل بند شوشتر

بنای اولیۀ این پل که بر روی رودخانۀ کارون ساخته شده است، متعلق به دورۀ ساسانیان می باشد. این پل مشتمل بر بند، پل، تأسیسات آبگیری و انتقال آب بوده، که امروزه تنها ویرانه هایی از آن برجای مانده است. در منابع تاریخی آمده است که این پل را شاپور پس از پیروزی بر والرین و توسط اسیران رومی ساخته است.

ملّازاده، محمّدی، 111-110: 1379

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، پل بند گرگر

در پل بند گَرگَر پس از بند میزان بر روی رودخانه گَرگَر ساخته شده است و کانال های سراب – آسیاب های گرگر از پشت این بند سرچشمه می گیرند. این پل بند هنوز دایر است.

افشار 372: 1373

خوزی، شوشتر، آثار تاریخی، پل شادروان

پل شادروان یا پل شاپوری در حدود 300 متری غرب بند میزان واقع است. به موازات پل سیمانی جدیدی که در ابتدای جاده دزفول قرار دارد، آثار 16 دهانه آبرو پل با طاقی باقی مانده اند. همچنین 8 دهانه بی طاق و چند طاق کوچک در طرفین طاق بزرگ، و دو دیوار شمالی – جنوبی که به صورت مورب بدنه اصلی پل را قطع می کرده اند، و هشت دهانه پل کوچک که در ضلع شمالی باقی اند، و چند دهانه بی طاق، باقی مانده پل شادروان شوشتر است. عرض پی پایه های پل 7 متر، عرض دهانه آبروپل 8 متر و ارتفاع از کف رودخانه تا تاچ پل حدود 10 متر است. مصالح ساختمانی پل، سنگ رودخانه، سنگ قلوه و ملاط گچ کهنه، و از نوع مصالح ساختمانی بندهای معروف به آسیوی رعنا در دزفول بر روی بستر رودخانه دز است. در جبهه جنوبی پل شادروان آثار اتاقی کوچک و یک نیم ستون مربع مستطیل دیده می شود که یک ضلع آن باقی مانده و از سنگ تراش ساخته شده است. احتمال دارد این اتاق بازمانده تأسیساتی باشد که برای محافظت و مراقبت از پل شادروان یا آب نهر داریان یا نظارت بر آب رود چهاردانگه ساخته شده بود.

افشار 371: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، شهر تاریخی استووا

در جبهه شرقی اراضی ماهی بازان یا دستووا، ترانشه B به طول و عرض 4 متر در محل آثار و بقایای کوزه سفالگری حفر شده است. این کوره که در اواخر دوره ساسانی در این مکان ساخته شده، ملحقات زیادی داشته است. اما طغیان رودخانه، بیشتر بناهای الحاقی را از بین برده و شکاف های عمیقی در بین این بناها ایجاد کرده است، به طوری که اصل کوره در عمق 2 متری از سطح زمین های اطراف و در شکاف دره ای که در اثر آبرفت به صورت مسیلی درآمده، واقع شده است. این کوره مکعب شکل 260 سانتی متر طول و 180 سانتی متر عرض دارد و با طاق هلالی شکسته ساخته شده و سقف آن از قسمت بیرونی کاملاً مسطح است. کوره سفالگری دارای دودکش های متعدد است، به طوری که در ضلع شرقی و غربی هر یک 6 هواکش و در بدنه شمالی و جنوبی هر یک 4 هواکش و در سطح گروه 6 هواکش وجود دارند که جمعاً 20 هواکش به اندازه های مختلف می شوند.

ساختمان این کوره طوری است که به علت وجود هواکش های اطراف بدنه از سه طرف یعنی بدنه جنوبی، شرقی و غربی ناچار به الحاقاتی شده اند تا بتوانند دودکش ها را کاملاً در داخل کوره قرار دهند و سطوح جانبی کوره را مسدود کنند. به منظور یکنواخت کردن لوله های استوانه ای شکل در سطوح جانبی کوره نوعی آجر کوچک و محدب شکل و پیچیده به کار برده اند تا کاملاً بتوانند هواکش کوره را مطابق اصول علمی بسازند. تویکهایی که برای کنترل کوره در محل وجود دارند، نشان می دهند که سفالگر کاملاً قادر به کنترل کوره بوده است. همچنین سه پایه های سفالی فراوانی به اندازه های مختلف جهت قراردادن ظروف بر روی هم درداخل کوره جمع آوری شده اند.

یک قطعه سفال لعاب دار که در اثر لعاب و حرارت زیاد در کوره، سه پایه ظروف را به هم جوش داده، در سطح خارجی کوره پیدا شده است. در جبهه شرقی این کوره آثار طاقی آجری نمایان است که داخل آن مملو از سه پایه های سفالگری است. قطر دهانه این کوره یک متر، و ارتفاع آن از کف تا زیر طاق داخلی دو متر است. کوره با آجرهایی به ابعاد 7×30×30 سانتی متر ساخته شده است که در اثر حرارت کاملاً سرخ و پخته شده اند.

افشار 363- 361 : 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، شهر تاریخی استووا

ترانشه A به طول و عرض 4×4 متر تقریباً در مرکز اراضی وستووا و نزدیک به مسیلی که در اثر فروکش آب ایجاد گشته بود حفر شده است. خاکریز تپه در این مکان در حدود 30 سانتی متر و اولین کف در عمق 70 سانتی متری مربوط به صدر اسلام است و با سفال های مشخصه اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی ظاهر شده است. این لایه تا عمق یک متری به دوره اسلامی تعلق دارد و پس از آن طبقات باستانی دوره ساسانی تا عمق دو متری شامل سفال های مخلوط از دوره پارتی و ساسانی هستند.

علاوه بر قطعات سفال، و سکه مفرغی کوچک از دوره ایلامی و یک سکه کوچک سربی از دوره ساسانی پیدا شده اند. این سکه، که در یک طرف آن نقش پادشاه و در طرف دیگر نقش آتشدان و دو ملازم است، از سرب ضرب شده و متعلق به فیروز یا پیروز (457-483 م.) است.

طبقات باستانی ترانشه A تا عمق 3 متری مربوط به سکونت اقوام ساسانی بوده اند و در این سطح هیچ گونه آثار معماری در ترانشه ظاهر نشده است، ولی از عمق 5/2 متری آجرهایی به ابعاد 7×30×30 سانتی متر آشکار شده اند که ابتدا تصور می شد شاید مربوط به دوره ساسانی و یا پارتی باشند، ولی به تدریج که ترانشه عمق می یافت، آثار بدنه آجرچین همچنان ادامه پیدا می کرد ولی آثاری که بتوانند وجود این طاقنمای کوچک را روشن نمایند به دست نیامدند.

هرچند به ظاهر قیافه آرامگاه های دوره ایلامی را القا می کرد، ولی چون در سفال های به دست آمده در این ترانشه هیچ گونه سفالی از این دوره پیدا نشد، و از طرفی استاندارد و اندازه های آجرهای مکشوفه یا آجرهای مستعمل دوره ایلامی تطبیق نداشت، امکان انتساب آن به این دوره ممکن نشد. سرانجام در عمق 5/1 متری کف آرامگاه ظاهر شد، ولی هیچ گونه آثار سفال یا اسکلت داخل آن به دست نیامد. با اینکه وضع این آرامگاه به خوبی روشن نیست، ولی تصور می شود مربوط به اقوام ایلامی باشد که برای اولین بار از این تپه به عنوان محل سکونت استفاده کرده اند، زیرا سکه های ایلامی، ظرف های خاص محلی و حتی تابوت هایی نظیر تابوت های شوش و هفت تپه از دوره ایلامی در کنار تابوت های پارتی و ظرف های آنان در این مکان پیدا شده اند. تابوت های سفالین دوره اشکانی که تزئینات برجسته کنگره ای دارند و در نهایت حسن سلیقه ساخته شده اند، به طور چپ و راست، بر روی هم قرار گرفته اند. این طرز تدفین، به صورت 2 یا 3 طبقه، قبلاً در شهر باستانی شوش سابقه داشته است.

در بالای تابوت ضلع غربی یک پیه سوز سفالی لعاب دار مایل به زرد، که ابتدا سبز فیروزه ای بوده، پیدا شده است، ولی داخل تابوت ها که هر یک 50/2 متر طول و 70 سانتی متر پهنا دارد جز اسکلت چیزی وجود نداشت. در فاصله بین دو تابوت که به طور چپ و راست بر روی یکدیگر قرار گرفته بودند، چند ظرف سفالی به عنوان هدیه، خارج از تابوت ها قرار داشتند. این ترانشه تا عمق 4 متری ادامه یافته و پس از پاک کردن آن ها مشاهده شد که به علت فشار خاک در اثر جاری شدن سیل شکسته شده بوده است.

افشار 361- 358: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، شهر تاریخی وستووا

در شهر شوشتر به علت قرارگرفتن در دو طرف رودخانه کارون و وجود سدهای طبیعی و صخره های اعجاب انگیز در مسیر این رودخانه چون بندماهی بازان امکانات مناسبی را برای اقوام مستقر در این ناحیه فراهم آورده است و باید گفت که ساکنان این ناحیه نیز با پشتکار و هوش ذاتی خود از آن غافل نشده و حداکثر استفاده را از این موهبت خدادادی کرده اند.

مکان قدیمی شهر وستووا احتمالاً در 3 کیلومتری جنوب شرقی شوشتر در اراضی معروف به ماهی بازان است. این شهر شامل آثاری از دوره ایلامی، پارت و ساسانی است و مدارج پیشرفت را تا صدر اسلام طی کرده است. فاصله ناحیه ماهی بازان با شهر قدیم وستووا از شمال به جنوب به طول دو کیلومتر و از شرق به غرب نیز در همین حدود، یعنی فاصله بین دو رودخانه گرگر وداریان است.

افشار 357: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، قلعه رستم عقیلی

این قلعه دژی محکم بوده است که امروزه نیز آثار ویرانه ساختمان های آن وجود دارد. در برابر این دژ، در ساحل چپ رودخانه، بالای کوه نیز آثار قلعه دیگری است که مردم عقیلی آن را نیز قلعه رستم می نامند و می گویند یکی از رستم زال و دیگری از رستم یکدست بوده که با یکدیگر جنگ می کرده اند. این دژها در هنگام انقلاب ها، پناهگاه مردم در برابر هجوم کوه نشینان به شهرها بوده، ولی به هنگام امنیت، از آن ها به عنوان زندان استفاده می شده است.

افشار 371- 370: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، قلعه رستم گتوند

قلعه رستم یا دژ رستم بر بالای سنگ عظیمی در شمال روستای گتوند، 24 کیلومتری شمال شوشتر، در کنار رود کارون واقع است. سنگ مزبور را «برد گتوند» می نامند از آن جا که دهانه کاریز گلوگرد از زیر این دژ می گذرد، به نام قلعه گلوگرد نیز یاد می شده است. قباد پدر انوشیروان مدتی در این قلعه زندانی بوده است. شرف الدین علی یزدی مولف کتاب ظفرنامه تیموری از این قلعه یاد کرده است. سلطان زین العابدین در قلعه گلوگرد که به چهار فرسخی شوشتر واقع است، در بند بود.

افشار 369: 1373

خوزی، شوشتر، آثار باستانی، قلعه سلاسل

قلعه سلاسل در شمال شهر شوشتر و بر پهنه ای از سنگ قرار داشته است. این دژ باستانی در آغاز دوران ساسانی پی ریزی شده و در دوره های بعد مورد استفاده قرار گرفته است. حتی ساخت آن را به شاپور اول نسبت می دهند. گویند «سلاسل» نام غلام والی فارس بود که به حکومت شوشتر منصوب شده بود. قلعه را بنا کرده، آنگاه برای نشان دادن خدمت خود و بزرگی کار، سر به شورش برداشت. والی فارس شش ماه قلعه را در محاصره داشت و نتوانست آن را بگشاید، ناچار دست از محاصره قلعه برداشت. پس سلاسل از قلعه بیرون آمد و اظهار اطاعت کرد. این دژ قبل از اسلام وجود داشته و در آن زمان بودن کسی به نام سلاسل در این حدود بعید به نظر می رسد.

رود داریان که ابتدای آن ضلع شمالی قلعه سلاسل است. از آثار با ارزش قلعه به شمار می رود. این رود ناحیه میناب (میان آب) یا مینو را مشروب می کند. آب رود داریان به وسیله دو مجرای آب رسانی از رود مافاریان در قلعه جاری می شود و در مسیر تقریباً مستقیم از دل سنگ می گذرد و در خارج شهر، درست از محلی که خندق (ناحیه جنوب غربی قلعه) سلاسل شروع می شود، شهر را در بر می گیرد و هر چه پیش تر می رود، فاصله آن از شطیط افزون می شود.

در دو جبهه جانبی شهر داریان، کنگره هایی دیده می شوند که زیبایی خاصی بدان بخشیده اند. در دوره های بعد دو مجرای دیگر به منظور آب رسانی به شهر داریان در سمت شرق نهر قدیمی حفر شده اند، و ابتدای مجرای نخستین مسدود شده است. دو مجرای آب رسانی کنونی در شمال قلعه سلاسل و همسطح رود مافاریان قرار دارند.

بر روی مجرای شرقی، سازمان آب تأسیساتی ایجاد کرده است. ولی مجرای دیگر به صورت اولیه باقی است. آب این دو مجرا در زیر قلعه سلاسل یکی شده و از راه مجرای مشترکی به نهر داریان می ریزد. برای رسیدن  به شهر داریان، دو ردیف پلکان ساخته اند. پلکان اول با 8 پله و به عرض 9/1 متر، در نتیجه اختلاف سطح قلعه سلاسل ایجاد شده است. این پلکان در سنگ کوه کنده شده است. پس از این پلکان، سطح نسبتاً وسیعی دیده می شود که آن را می توان پاگرد پلکان اول به حساب آورد.

در سمت راست پلکان اول و پلکان دوم دیده می شود که نسبت به پلکان اول تیزتر و ارتفاع هر پله آن بلندتر است. این پلکان به محوطه سربازی منتهی می شود که نهر داریان از آنجا شروع می گردد. آبخور اولیه نهرداریان در این محل قرار دارد و می توان چگونگی و نتیجه اقدام های بعدی را که منجر به مسدود شدن این قسمت شده است، تشخیص داد. در این محوطه، بر کنار نهر داریان، حوض سنگی کوچکی دیده می شود که در موقع طغیان رود داریان، آب در آن جمع می شود و در غیر این صورت آن را با دست پر می کنند. روبروی حوض مزبور تونلی وجود دارد که به شوادونی (شبستان) با دیوارهای صاف دست ساز منتهی می شود و انتهای آن به صورت غاری مدور است. در جبهه شمالی پلکان دوم، پلکان دیگری دیده می شود که مستقیماً به حاشیه رودخانه عافاریان می رسد و دیواری به قطر 70 سانتی متر محوطه سرباز  را از این پلکان جدا می سازد. ایجاد شبستان بزرگ بر کنار نهر قدیمی و در زیر کف قلعه و در دل صخره، موجب می شود که در فصل تابستان اختلاف دمایی در حدود 20 درجه پدید آید. می توان گفت که شوادونهای موجود در شهرهای دزفول و شوشتر الهامی از این پدیده باستانی اند. در دوره ای دیگر، اتاق موجود و فضاهای متصل به آن، توسط دیواره های سنگی و طاق های آجری (گهواره ای) به صورتی منظم درآمده است. در زیر قلعه سلاسل، در ضلع شمالی و غربی و بر حاشیه شطیط، از این گونه فضاها وجود دارند که امروزه در فصل تابستان از آن ها استفاده می شود و همه آن ها در گذشته در اختیار ساکنان قلعه بوده اند و خندق جبهه جنوبی قلعه دسترسی به آن ها را برای عموم غیرممکن می ساخته است.

در ساخت این فضاها از سنگ طبیعی استفاده شده است و جاهای غیرمنظم را، با ایجاد دیوارهای الحاقی، به شکل های هندسی منظم درآورده اند. سقف این فضاها را سنگ کوه تشکیل می دهد و هر جا که سنگ در اثر آب باران سوراخ شده یا امکان ریزش آن می رفته است، به وسیله طاق های آجری گهواره ای و دوچین، آن را پوشانده یا تقویت کرده اند. قلعه سلاسل آثار باقی مانده سطح آزادش همگی به دوران اسلام تعلق دارند و فقط دیوارهای شمالی قلعه را می توان از دوره ساسانی به شمار آورد.

قلعه سلاسل بارها رو به ویرانی نهاده و تعمیر شده است. یک بار به دست فتحعلی خان پسر واختشوخان در سده 11 ه.ق بار دیگر در سال 1273 ه.ق توسط محمدعلی میرزای دولتشاه و در سال 1307 ه.ق نیز به دستور نظام السلطنه حسین قلی خان مافی مرمت شده است. قلعه در اثر باران سنگین 1342 ه.ق و زلزله 1347 ه.ق خسارت بسیار دیده بود. حدود سال 1340 ه.ش باقی مانده قلعه را ویران کردند و از مصالح آن در قسمت غربی قلعه، ساختمان های دارایی، قند و شکر، غله و دخانیات را ساختند، که بزرگترین صدمه را به آثار باقی مانده وارد آورد. این قلعه به کلی ویران شده و به صورت تپه ای درآمده است.

افشار 369-363: 1373