فارس، اصفهان، آثار تاریخی، امام زاده احمد
یکی از بناهای تاریخی جالب اصفهان امام زاده احمد است که سابقه خیلی قدیمی دارد. مجموعه بنا شامل یک بقعه و ایوانی در شمال و ایوان دیگری در غرب بقعه مشرف به جاده و صحن نسبتا وسیعی است که عده ای از بزرگان محل در آن مدفونند. نسب امام زاده احمد در کتاب میزان الانساب: «احمد بن علی بن الامام محمد باقر» ذکر شده و از امام زاده های معتبر اصفهان از لحاظ اصل و نسب به شمار می رود.
قدیمی ترین اثر تاریخی این امام زاده قطعه سنگ یکپارچه سیاه رنگی به طول سه متر است که در آستانه امام زاده و در زیر پنجره مشبک چوبی آن مشرف به جاده قرار دارد و آن را قطعه ای از سنگ مومنات می دانند. کتیبه تاریخی این قطعه سنگ که به خط خوانا حجاری شده و مورخ به سال 563 ه.ق است. دومین اثر قدیمی امام زاده لوح سنگی نفیسی است که در ایوان غربی آن مشرف به جاده نصب شده بوده و تا سال 1307 ه.ش در جای خود برقرار بوده است.
صاحب روضات الجنات تحت عنوان عبدالعظیم است. جابری انصاری در کتاب تاریخ اصفهان راجع به این لوح سنگی مطلبی نوشته است. به طوریکه کتیبه تاریخی سردر صحن امام زاده احمد حکایت دارد بسط و توسعه عرصه و اعیان امام زاده در دوره پادشاهی شاه سلطان حسین به وسیله محمد شرف الشریف المنجم که نام و القاب او در کتیبه ایوان شمالی امام زاده بطور کامل ذکر شده به عمل آمده است.
کتیبه سردر صحن به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی بقلم علی نقی امامی و مورخ به سال 1115 ه.ق است. خطوط بنائی در سردر امام زاده احمد شامل اسماء الله و سوره “فاتحه” است. کتیبه ایوان ورودی بقعه امام زاده احمد حاکی از آن است که بنای بقعه و روضه امام زاده احمد در دوره سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به وسیله محمد شرف الشریف المنجم صورت گرفته است. کتیبه این ایوان که به خط ثلث طلائی بر زمینه لاجوردی رنگ گچبری شده است. در اطراف ضریح امام زاده احمد نستعلیق طلائی رنگ اشعاری نوشته شده است که مضمون آن حاکی از اقدام ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه و حکمران اصفهان نسبت به تعمیر و تجدید بنای بقعه امامزاده در سال 1290 ه.ق است.
در ایوان غربی امام زاده احمد مشرف به جاده بر یک قطعه سنگ به طول 46 و عرض 26 سانتیمتر که بر دیوار ایوان نصب شده عباراتی منقور است که حاکی از وقف کردن منفعت یک رأس شتر برای تامین مخارج امام زاده است. این لوح که به خط نستعلیق برجسته و مورخ به سال 1247 ه.ق می باشد، به موجب یک لوح سنگی که بر جرز شرقی ایوان شمالی بقعه امام زاده احمد نصب شده به ان افتخار اعظم مسعود این بنا را تعمیر کرده است. عبارات این لوح که به خط نستعلیق حجاری شده است متصل به سردر صحن امام زاده احمد سقاخانه ای واقع شده که اطراف آن با الواحی به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ کاشیکاری شده است الواح مزبور شامل اشعار معروف محتشم است که در مرثیه حضرت امام حسین (ع) و واقعه کربلا سروده است.
در مقابل سردر صحن امام زاده احمد و روبروی ایوان ورودی بقعه شیر سنگی نصب شده است که کتیبه و اشعاری در قسمت بالای سر و بر دو جانب آن حجاری شده است. اشعار دو جانب تنه شیر به خط نستعلیق است. بر تنه این شیر سنگی دو شکل خنجر و یک طپانچه نیز بر سنگ حجاری شده است.
در پایین یکی از جرزهای شرقی ایوان شمالی بقعه امام زاده احمد آرامگاه همای شیرازی که از شعرا و نویسندگان و عرفای ایران در قرن سیزدهم هجری بوده واقع شده است، کتیبه سنگ آرامگاه است. در پایین دیوار مقابل سردر ورودی بقعه نیز آرامگاه میرزا ابوالقاسم طرب فرزند هما قرار گرفته است. در ضلع شمالی صحن امام زاده احمد اطاق بزرگ ارسی مانند بنا شده که داخل آن با تزئینات گچبری و نقاشی های به سبک جدید و آینه کاری آراسته شده است. در این اطاق چند صورت قبر که مرمرهای یکپارچه نفیس بر روی آن ها قرار داده اند، وجود دارد و اشعار حجاری شده بر روی آن ها از (عنقا) و (سها) شعرای معروف اصفهان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری است.
یکی از سنگ های یکپارچه مرمری مزبور قطعه سنگی است بطول 96/1 متر و عرض 90 سانتیمتر که کتیبه آن به خط نستعلیق شیوه ای برجسته است. بر قطعه سنگ یکپارچه مرمری دیگری بطول 84/1 متر و عرض 97 سانتیمتر به خط نستعلیق برجسته کتیبه و اشعار حجاری شده است. در اطاق شمالی صحن امام زاده احمد بر قطعه سنگ مرمری دیگری عبارات و اشعار حجاری شده است و در حاشیه این سنگ به خط نستعلیق برجسته اشعاری حجاری شده است.
هنرفر 679-668: 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بقعه خاتون آبادی
بقعه خاتون آبادی یکی از بقاع تاریخی اصفهان است که در تبرستان قدیمی تخت فولاد واقع شده و دارای گنبد کاشیکاری است. بنای بقعه و کاشیکاری آن از دوره شاه سلطان حسین صفوی است و مدفون در بقعه میرمحمد اسمعیل خاتون آبادی است که از علمای بزرگ آن دوره به شمار می رفته و کرامات و مقامات بسیار از او نقل می کنند و صاحب تصنیفات است، از آن جمله تفسیر کبیر در چهارده جلد. وفات او در سال 1116 ه.ق اتفاق افتاده و وی جد سادات پای قلعه بوده که از اکابر اصفهان هستند.
سلسله خاتون آبادی با سلسله امام جمعه اصفهان و امام جمعه تهران از یک طایفه اند. آرامگاه آمیرمحمد باقر بن میر محمد اسمعیل خاتون آبادی از علمای بزرگ دوره شاه سلطان حسین و فرزند وی آمیرسید محمد نیز در همین تکیه است.
تکیه خاتون آبادی به تکیه دیگری مربوط میشود که در آن سردابی است و در آن سرداب قبور عده ای از بزرگان این سلسله واقع شده و از آن جمله است آرامگاه میر محمد هادی پای قلعه ای از تربیت یافتگان صابر علیشاه سفید آبادی اصفهانی و آقا میر محمد باقر بن میر محمد هادی و آقا میرزا عباس معروف به صابر علیشاه فرزند سید محمد هادی از مشایخ سلسله علیه نعمت اللهیه که در حسن معاشرت و بسط ید وی را نظیر نبود و در برآوردن حاجت حاجتمندان بی اختیار بود و محضرش پیوسته مجمع ارباب و جد و حال بود و تمام طبقات مردم از عوام و خواص، صوفی و غیر صوفی به آن مرحوم اظهار ارادت می نمودند.
هنرفر 732- 731 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، حمام علی قلی آقا
این بنا که از آثار دورۀ صفویه است، توسط علی قلی آقا از خواجگان دربار شاه سلطان حسین و شاه سلیمان، در کنار بازار و مسجد علی قلی آقا ساخته شده است. این حمام در زمینی به ابعاد 20×30 متر بنا شده و متشکل از یک حمام بزرگ، یک حمام کوچک و یک استخر شنا و آب تنی، معروف به چهار حوض می باشد. تون حمام تقریباً در زیر خزینه ها قرار گرفته است.
تابش، 664- 659: 1362
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، سنگ نوشته مسجد نمکی
در حدود میدان میر و کوچه نمکی جنب میدان کهنه اصفهان مساجد و بناهای متعددی از دوره دیالم و سلاجقه وجود داشته است که بکلی از میان رفته، چنانچه هم اکنون ساختمان مسجد واقع در کوچه نمکی و چهار سوی آن را که خراب شده به خواجه نظام الملک نسبت می دهند.
در مسجد کوچک نمکی سنگ نوشته ای به خط نستعلیق برجسته از یکی از اعقاب نظام الملک موجود است.
هنرفر 729 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، کاخ فرح آباد
در دوره سلطنت شاه سلطان حسین مجموعه بناهای زیبایی که شامل مدرسه چهارباغ و کاروانسرای مادر شاه و بازار شاهی بازارچه بلند و کاخ فرح آباد بوده است، با آثار با شکوه دوره صفویه افزوده شد، کاروانسرای سه طبقه مادر شاه که در جانب شرقی مدرسه سلطانی چهارباغ بنا شده و از نمونه های زیبای کاروانسراهای عهد صفویه است.
سردر جنوبی آن بسوی باغ فتح آباد و سردر شمالی آن در بازار شاهی باز میشده است، بازار شاهی که امروز آن را بازارچه بلند می نامند در طول ضلع شمالی مدرسه چهارباغ و کاروانسرای مادر شاه از خیابان چهارباغ تا حد شرقی باغ هشت بهشت امتداد می یافته است.
این بازار تاریخی هم اکنون نیز با طاق های بلند و حجرات دو طبقه فوقانی و تحتانی وجود دارد و سردر کاروانسرای مادر شاه در این بازار واقع می شود ولی یک قسمت از حد شرقی آن به مرور زمان تصرف شده و بالنتیجه از طول اصلی بازار مقداری کاسته شده است.
کاخ فرح آباد که بنائی سست بنیاد و از خشت خام بنا شده بوده در دامنه کوه صفه قرار داشته است، فرح آباد کاخ تابستانی پادشاه بوده و بطوری که جهانگردان توصیف کرده اند از نظر هنری ارزش زیادی نداشته ولی بنای این کاخ موجب شده که در اطراف آن آبادی هائی بوجود آید، مولف کتاب جغرافیای اصفهان در سال 1294 ه.ق درباره این کاخ ذیل وقایع السنین و الاعوام در مورد بنای کاخ فرح آباد در دوره سلطنت شاه سلطان حسین صفوی مطالبی نوشته است.
محمود افغان قبل از تصرف شهر اصفهان در این کاخ وارد شده و در همین محل سست بنیاد بوده است که در روز یازدهم محرم سال 1135 ه.ق پس از آنکه کثیری از مردم اصفهان به علت قحطی تلف شدند، شاه سلطان حسین به فرمانده قوای افغان تسلیم شده است. ویرانه های کاخ فرح آباد هم اکنون در جنوب جاده ای که از اصفهان به قریه دستگرد می رود مشاهده می شود.
هنرفر 725- 722 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه جلالیه
مدرسه جلالیه که در محله احمد آباد اصفهان واقع است یکی از مدارس طلبه نشین اصفهان می باشد که در دوره پادشاهی شاه سلطان حسین به وسیله جلال الدین محمد حکیم ساخته شده است. کتیبه سردر این مدرسه به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ و مورخ به سال 1114 ه.ق است. در پشت بغل سردر مدرسه جلالیه به خط بنائی سه رگی لاجوردی و سفید بر زمینه آجری سوره “نصر” نقش شده و به خط نستعلیق سفید بر کاشی لاجوردی رنگ زیر است.
جلال الدین محمد در سال 1131 ه.ق وفات کرده و در یکی از حجرات مدرسه دفن شده است. در اطراف اتاق آرامگاه و بر سنگ مزار او کتیبه هائی است. اشعار اطراف مقبره به خط نستعلیق سفید بر زمینه قهوه ای است و به خط نستعلیق برجسته بر سنگ مرمر مزار او عبارات و اشعاری حجاری شده است.
هنرفر 662- 660 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه سلطانی چهارباغ
مدرسه چهارباغ یا مدرسه سلطانی که آنرا مدرسه “مادرشاه” نیز نامیده اند مهم ترین و زیباترین بنای شاهانه دوره سلطنت شاه سلطان حسین است. نهر فرشادی و چنارهای داخل مدرسه صحن این بنای تاریخی را روح افزاتر از بناهای دیگر دوره صفویه در اصفهان نموده است، مدرسه چهارباغ انواع کاشیکاری عهد صفویه را در بر دارد و چون آخرین بنای با شکوه آن دوره است آخرین تحولات صنعت کاشیکاری را میتوان در آن مطالعه نمود، انواع کاشیکاری معقلی و گره کاری امتیاز مخصوصی به این بنای تاریخی داده است.
وقایع السنین و الاعوام نام کتابی است در تاریخ به زبان فارسی تالیف سید عبدالحسین خاتون آبادی اصفهانی ( 1039 – 1105 ) از علمای بزرگ عهد شاه سلیمان که مشتمل است بر وقایع مهم بلاد اسلامی مخصوصاً تواریخ فوت بزرگان از سال اول هجرت تا سال 1193 ه.ق که از ابتدا تا سال 1105 ه.ق (سال فوت مولف) به قلم خود اوست و بقیه را اعقاب او به آن الحاق کرده اند.
مهمترین قسمت های این کتاب اجزاء آخر آن راجع به سلطنت سلاطین آخری صفویه است که مولف معاصر ایشان یا نسبت به آنان قریب العصر بوده و به همین مناسبت اطلاعات گران بهائی راجع به اعیان و بزرگان آن ایام در این کتاب خود گرد آورده است. کتاب وقایع السنین و الاعوام راجع به بنای مدرسه چهارباغ حاوی مطالب مفیدی است که به وسیله فرزند مولف به اصل کتاب افزوده شده است.
نویسنده ذیل وقایع السنین و الاعوام وقایع سال 1122 ه.ق را آورده است. دانشمند فقید مرحوم عباس اقبال در مجله یادگار به نقل از نسخه علامه فاضل آقای آق سید شهاب الدین مرعشی نجفی امرا و رجال و علمائی را که در روز افتتاح مدرسه چهار باغ حضور داشته اند نام برده است.
کتیبه سردر مدرسه سلطانی مشرف به خیابان چهارباغ به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ بقلم عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1122 ه.ق است. سردر اصلی مدرسه چهارباغ میان دو جرز بلند که پهنای هر یک چهارمتر است قرار گرفته است. روی این جرزها در زمان ساختمان بنا، با کاشی های معرق بر زمینه لاجوردی تزئین شده بود، ولی در حدود سال 1307 ه.ش که به فکر تعمیر آن ها افتاده اند چون معرق سازی معمول نبوده، باقیمانده کاشی های قدیمی را برداشته و به جای آن ها نوعی از کاشی معروف به “گره” نصب کرده اند.
در این قسمت فقط دو پشت بغل کاشی فیروزه ای از تزئینات قدیم باقی مانده است. بر جرزهای طرفین سردر مدرسه چهارباغ اشعاری زیر در هشت لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است. فاصله بین کتیبه خط و مقرنس کاری های داخلی سردر با سوسن های کاشی معرق و نقوش زیبا زینت داده شده و از جمله روی سوسن وسط تصویر طاوسی نقش شده که بالای آن عبارت “انا مدینه العلم و علی بابها” به خط خوش نستعلیق نوشته شده است.
قطار بندی ها و مقرنس کاری ها و شمسه های داخل سردر نیز با بهترین و ظریف ترین کاشی های معرق زمینه لاجوردی ترتیب داده شده و دو بیت در چهار لوحه به خط خوش نستعلیق معرق سفید بر زمینه مشگی در زیر طاس ها نوشته شده است.
در اصلی مدرسه که با نقره و طلا تزئین شده و از لحاظ زرگری و قلمزنی از نمونه های ممتاز این صنعت است دارای الواح و کتیبه هائی است و از آن جمله بردو لنگه راست و چپ در به خط نستعلیق برجسته نوشته شده است. بر در نفیس مدرسه چهارباغ به خط نستعلیق برجسته اشعاری در الواح جداگانه منقور است. بر لنگه چپ در اشعار زیر منقور است. و در بین دو شعر آخر نام کاتب اشعار فوق الذکر آمده است.
در سرسرای مدرسه و در قسمت بالای در بر لوحه بزرگی به شکل مستطیل به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی های خشت لاجوردی رنگ نوشته شده است. در چهار طرف این لوحه بزرگ و در وسط هر ضلع در قسمتهای مثلث شکل کلمات و جملاتی نوشته شده و در مثلث پایین نام کاتب و تاریخ آن آمده است.
در اطراف سراسری مدرسه چهارباغ به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به قلم محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال 1119 ه.ق اشعاری که هر مصراع آن در لوحه ای جداگانه است نوشته شده است، نام خطاط آن محمد صالح اصفهانی است.
فوقانی ترین کتیبه مدخل مدرسه چهارباغ شامل اشعاری است از شاعری بنام (ازهری) که به خط خوش نستعلیق سفید بر زمینه مشگی بر دست اندازهای چوبی ظریف غرفه های ششگانه اطراف سرسرای مدرسه به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال 1119 ه.ق است.
در وسط سرسرای مدرسه سنگ آبی است که در اطراف آن عباراتی به قلم یکی از طلاب بنام محمد مهدی الحسینی نوشته شده و حجاری آن در ماه شعبان سال 1110 ه.ق به وسیله محمد طاهر به اتمام رسیده است. کتیبه سنگاب شامل صلوات بر چهارده معصوم است که طی الواح کوچکی بر سنگاب مزبور حجاری شده و در وسط دو لوح آخر کتیبه نام خطاط آن به خط نستعلیق برجسته آمده است.
در مقابل ایوان بزرگ جنوبی مدرسه و در حاشیه باغچه گل سنگاب دیگری از سنگ پارسی قرار دارد که تاریخ تحریر آن 1090 ه.ق و مدتی قبل از شروع ساختمان مدرسه چهارباغ است و معلوم می شود از جای دیگری به این مدرسه انتقال داده شده است.
کتیبه فوقانی داخل گنبد مدرسه چهارباغ به خط عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1123 ه.ق است. کتیبه ایوان واقع در جنوب صحن مدرسه چهارباغ و مدخل گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و بقلم عبدالرحیم جزایری است. در پایان این کتیبه یکی از سال های تعمیر مدرسه ( 1353 ه.ق) نوشته شده است.
تزئینات نمای خارجی ایوان جنوبی صحن مدرسه چهارباغ در زیر مناره های طرفین ایوان شامل یک کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ در وسط و دو ردیف الواح به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در طرفین آن است. کتیبه این ایوان بقلم عبدالرحیم جزایری است.
بر نمای خارجی ایوان بزرگ جنوب صحن در الواح جداگانه صلوات بر چهارده معصوم تکرار شده و در الواحی کوچکتر به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دوازده امام منظوم نوشته شده است. بر روی دو جرز طرفین ایوان جنوبی در یک شکل چهار ترنجی به خط بنائی مشگی بر زمینه سفید است. و در شکل مربع وسط چهار ترنج چهار مرتبه نام “علی” تکرار شده است. ایوان شمالی مدرسه چهار باغ که در مقابل ایوان و گنبد جنوبی قرار دارد نیز به شیوه ایوان جنوبی با کاشی های نفیس هفت رنگ و کتیبه و خطوط تزئیناتی آراسته شده و از مختصات آن واجد بودن پنجره معرق و بی نظیری است که درقسمت فوقانی مدخلی که ایوان را به سرسرای شمالی مدرسه ارتباط می دهد نصب شده است.
مدخل شمالی مدرسه به وسیله در نفیسی به بازار شاهی یا بازارچه بلند که آن نیز از بناهای دوره شاه سلطان حسین است ارتباط پیدا می کند. سردر مدرسه در بازار با کاشی های معرق آراسته شده و کتیبه آن به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ به قلم عبدالرحیم جزایری و مورخ به سال 1121 ه.ق است.
در اطراف سرسرای مدرسه چهارباغ در الواح جداگانه اشعاری به خط خوش نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ به قلم محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال های 1118 و 1119 ه.ق است.
بر نمای خارجی ایوان شمالی مدرسه چهارباغ درباره فضیلت علم و مقام معلم و وظیفه متعلم به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بقلم علی نقی امامی و مورخ به سال 1119 ه.ق است. در رأس پشت بغل ایوان شمالی به خط نستعلیق مشگی بر زمینه کاشی زرد در یک لوحه از تعمیرات مدرسه چهارباغ در عصر پهلوی است.
بر هلال طاق ایوان شمالی مدرسه چهارباغ به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی به ترتیب آیه 35 از سوره “نور” و آیه 56 از سوره “احزاب” و آیه 55 از سوره “مائده” است.
کتیبه داخل ایوان به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی به خط علی نقی امامی و مورخ به سال 1119 ه.ق است.
کتیبه افقی نمای خارجی ایوان شرقی مدرسه چهارباغ به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ است.
کتیبه داخل ایوان شرقی مدرسه چهارباغ به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ به خط محمد رضا و مورخ به سال 1119 ه.ق است.
بر دو جرز طرفین ایوان شرقی مدرسه به خط بنائی سه رگی معرق (دو مشگی و یک سفید) بر زمینه فیروزه ای سوره “قدر” و “عصر” نوشته شده و سال تعمیر آن به خط بنائی 1345 ه.ق نوشته شده است. بر چهار جرز داخل ایوان به خط بنائی سه رگی (دو لاجوردی و یک زرد) بر زمینه فیروزه ای سوره “اخلاص” نوشته شده و بر دیوار مقابل و هلال داخل ایوان و طاق آن به خط بنائی لاجوردی معرق بر زمینه سفید در الواح جدا از هم اسماء الله و تعدادی روایات مذهبی تزئینات خطی این ایوان را تشکیل می دهد.
شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که درضلع شرقی گنبد بنا شده در منبت کاری نفیسی به محوطه زیر گنبد ارتباط می یابد. آن دارای سه محراب است که در اطراف یکی از آن ها به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی آیه 144 از سوره “بقره” نوشته شده است. در اطراف محراب دوم از اول آیه 78 تا آخر آیه 82 از سوره “اسری” نوشته شده است.
کتیبه محراب سوم نیز شامل آیه 144 از سوره “بقره” بوده که فقط جمله “قدنری تقلب وجهک” از آن باقی مانده و بقیه آن موجود نیست. کتیبه دو مناره مدرسه چهارباغ در زیر مقرنس های تارک مناره به خط ثلث لاجوردی بر زمینه کاشی زرد است. بر گردنه گنبد مدرسه چهارباغ در قمست بالا به خط بنائی سه رگی بر زمینه فیروزه ای چهار جمله تکرار شده است و در ذیل این قسمت در الواح پراکنده به خط بنائی ساده لاجوردی رنگ بر زمینه سفید عباراتی چهار مرتبه تکرار شده است.
در یک حاشیه عمود بر این کتیبه تاریخ تعمیر گنبد مدرسه چهارباغ و تعمیر و نصب کتیبه فعلی اطراف گنبد نوشته شده است. در دو شکل مربع بزرگ در قسمت فوقانی مغازه بزرگی که بین سردر مدرسه و سردر بازار شاهی بازارچه بلند واقع شده به خط بنائی لاجوردی رنگ به زمینه آجری سوره “قدر” نوشته شده است. و بر دو (دست انداز) غرفه های حجرات فوقانی مدرسه مشرف بخیابان به خط بنائی مشگی بر زمینه سفید سوره “قدر” نوشته شده و تاریخ تعمیر آن سال 1135 ه.ق نیز خوانده میشود.
اغلب حجرات مدرسه چهارباغ دارای نقشه واحدی است که از یک اطاق نشیمن در جلو و قسمتی بصورت صندوقخانه در عقب و قسمت دیگری بصورت “بالاخانه” تشکیل می شود و در بین آن ها حجره مخصوصی که اولین حجره ضلع شمالی مدرسه از سمت مغرب است به حجره شاه سلطان حسین مشهور است. معماری این حجره با سایر حجرات مدرسه مشابه است ولی از لحاظ جنبه تزئیناتی اختلاف دارد. به این ترتیب که داخل آن با حاشیه های طلاکاری آراسته شده و بخاری زیبایی دارد. شاه سلطان حسین قسمتی از ایام عمر خود را در حجره مخصوص خود به شرکت در مباحث دینی با علمای بزرگ گذرانده است. از اثاث البیت این حجره غیر از یک زیلوی ساده که کتیبه و تاریخ دارد چیز دیگری باقی نمانده است. بر سنگ شاخصی که در طرف شرقی ایوان شمالی مدرسه سلطانی چهارباغ جای داده شده کتیبه حجاری شده است.
هنرفر 722- 658 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه مریم بیگم
تا چند سال قبل نزدیک محله خواجو و در مجاورت چهارسوی نقاشی مدرسه ای به نام مدرسه “مریم بیگم” که آنرا مریم بیگم دختر شاه صفی در سال 1115 ه.ق بنا و وقف کرده بوده وجود داشت. این مدرسه از دیر زمانی غیر مسکونی گردیده بود و حتی هنگامی که فرصت الدوله شیرازی برای سیاحت و بازدید این مدرسه می رود درباره آن چنین می نویسد: «یک طلبه در آن ندیدم مگر در بعضی اطاق ها سگ بچه گذارده و در دالانش تاپو (خمره گلی) می ساختند».
کسانی که برای تماشای مدرسه می رفتند پس از عبور از دالان درازی وارد صحن مدرسه می شوند که در اطراف آن حجراتی برای سکونت طلاب علم ساخته شده و در وسط حوض بزرگی داشت. در محل این مدرسه قدیمی امروز دبستانی بنا شده است و از بنای مدرسه تاریخی مریم بیگم چیزی به استثنای دو لوح سنگی مرمری که به درج کتیبه های آن ها خواهیم پرداخت بر جای نمانده است.
کتیبه سردر مدرسه بیگم به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بقلم علی نقی امامی و مورخ به سال 1115 ه.ق است. در اطراف ایوان شرقی مدرسه که در مقابل دالان ورودی واقع می شده اشعاری به خط نستعلیق و همچنین قسمتی از وقفنامه مدرسه بر کاشی های خشتی نوشته شده بوده است.
اشعار ایوان شرقی مدرسه مریم بیگم به خط نستعلیق سفید بر کاشی خشت لاجوردی است. در طرف راست و چپ ایوان شرقی مدرسه مریم بیگم دو لوح سنگی مرمری نصب شده بوده که مضمون آن ها متمم وقفنامه مدرسه و شرایط سکنی در مدرسه است و این دو لوح که تنها آثار برجای مانده مدرسه مریم بیگم در اصفهان است در آموزشگاهی که در محل آن مدرسه قدیمی و نزدیک چهار سوی نقاشی بنا شده نگاهداری می شود.
کتیبه یکی از دو لوح سنگی مرمری بطول 13/1 متر و عرض 53 سانتیمتر به خط نستعلیق برجسته مورخ به سال 1116 ه.ق و بقلم علی نقی امامی است. کتیبه لوح سنگی مرمری دیگری که فعلاً موجود است به طول 17 /1 متر و عرض 51 سانتیمتر.
هنرفر 667- 662 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مدرسه نیم آورد
مدرسه نیم آورد که از مدارس قدیمه مشهور اصفهان است و در محله ای از محلات بازار بزرگ اصفهان به نام “نیم آورد” یا “نم آورد” واقع شده از مدارس زیبای عهد صفویه است. وجه تسمیه این محله به “نم آورد” معلوم نیست ولی آنچه مسلم است خود این اسم هم قدیمی است.
شاردن که در عهد شاه سلیمان صفوی در اصفهان بوده محله “نیاورد” را در ردیف محلات معروف و پر جمعیت اصفهان نام می برد و نوشته است در میان این محله گود نسبتا بزرگی به نام “گود نیاورد” واقع شده است. تاریخ بنای مدرسه نیماورد در خود بنا ذکر نشده، بعضی آن را از بناهای دوره شاه سلیمان پنداشته اند اما جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری این بنا را از آثار دوره سلطنت شاه سلطان حسین می داند.
مدرسه نیم آورد تزئینات فراوان کاشیکاری و گچبری دارد و آنچه بخصوص جالب توجه است آن است که استادان هنرمندی که در این بنا کار کرده اند به وسیله گچ های رنگارنگ نوع مخصوصی معرق ترتیب داده اند که در ابنیه تاریخی دیگر نظیر ندارد.
تولیت مدرسه نیماورد به میرزا رشید نامی از اهالی اردستان که او هم از علماء و عرفای بزرگوار آن عصر بوده واگذار شده بوده است و اکنون هم تولیت در اعقاب میرزا رشید است، علما و مراجع تقلید مهمی از بین طلاب مدرسه نیماورد بیرون آمده اند از جمله مرحوم آقا سید محمد باقر درچه ای، استاد مرحوم آیت الله بروجردی بوده است که تا آخر عمر هم در همین مدرسه می زیسته است، مرحوم آیت الله بروجردی نیز ابتدا از زمره طلاب مدرسه نیم آورد بوده اند و بعداً به مدرسه صدر اصفهان نقل مکان نموده اند.
کتیبه اطراف سردر مدرسه نیم آورد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی شامل سوره “اخلاص” و آیه 78 و 79 از سوره “اسری” است. خطوط بنائی در سردر مدرسه نیم آورد شامل آیاتی از قرآن و بعضی احادیث است، همچنین خطوط بنائی داخل مدرسه و اطراف صحن و ایوان ها سوره ها و آیات قرآنی است و از آن جمله در اطراف صحن به خط بنائی معرق مشگی بر زمینه اجری تمام سوره “واقعه” و “اخلاص” تزئینات خطی اطراف مدرسه را تشکیل داده است.
در زیر قطارهای گچبری مدخل مدرسه به خط نستعلیق مشگی اشعاری گچبری شده است و دنباله این اشعار در ایوان شرقی است.
هنرفر 682- 679 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد حاج محمد مهدی
در یکی از کوچه های محله خواجو به نام کوچه درویش ها مسجد کوچکی واقع شده که بانی آن شخصی به نام حاجی محمد مهدی بوده ولی امروز به نام مسجد زاغی شهرت دارد.
هنرفر 730 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد حاجی منوچهر
در محله خواجوی اصفهان مسجد کوچکی بنام مسجد حاجی منوچهر وجود دارد که در بالای سردر آن لوح سنگی بطول 50 و عرض 30 سانتیمتر نصب شده و کتیبه ای دارد که مضمون آن حاکی از وقف کردن سردکان بر مسجد است و واقف خواسته که کرایه دکان ها به مصرف روشنایی و ضروریات مسجد برسد. کتیبه این لوح به خط نستعلیق برجسته و مورخ به سال 1072 ه.ق است.
هنرفر 730 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد شمس آباد
مدرسه شمس آباد از مدارس طلبه نشین دوره سلطنت شاه سلطان حسین است که در حاشیه خیابان شیخ بهائی در محله شمس آباد واقع شده است. این مدرسه که در مقایسه با سایر مدارس عهد صفویه فعلاً وسعت زیادی ندارد به وسیله آمیرزا محمد مهدی تاجر عباس آبادی در سال 1125 ه.ق بنا شده است. تزئینات داخل مدرسه از نوع کارهای آجری شبیه برو بنای دیگر عهد صفویه (مسجد شیخعلی خان و کاروانسرای مهیار) می باشد. کتیبه سردر به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.
هنرفر 684 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد علیقلی آقا
در محله بید آباد اصفهان مجموعه بناهائی مرکب از مسجد و حمام و بازار و سرای و چهارسو بنام علیقلی آقا واحد دیگری از مجموعه بناهای نفیس تاریخی اصفهان را تشکیل می دهد. علیقلی آقا از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بوده است و در دوره پادشاهی شاه سلطان حسین آثار فوق الذکر را از خود به یادگار گذاشته است.
نهر بابا حسن که شعبه ای از مادی مذین است از میان مسجد و حمام و بازار علیقلی آقا می گذرد و بر صفا و طراوت این ناحیه افزوده است. مسجد علیقلی آقا صحن نسبتا کوچه و شبستان جالبی دارد و اطراف و جوانب آن با کاشی هایی از نوع گره کاری آراسته شده است، کتیبه سردر مسجد به خط ثلث قهوه ای رنگ برجسته برسنگ مرمر است.
در داخل مقرنس های سردر دو فرد شعر به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی و به قلم محمد صالح اصفهانی بر روی جرزهای عمودی و افقی طرفین و بالای سردر به خط بنائی با کاشی زرد رنگ به زمینه فیروزه ای نوشته شده است. در محراب کوچک کاشیکاری ایوان شرقی مسجد به خط کوفی سفید بر زمینه معقلی عبارت “لاالااله الله محمد رسول الله علی ولی الله” نوشته شده است. کتیبه سردر شبستان مسجد علیقلی آقا که در ضلع شرقی صحن آن بنا شده و بر هشت ستون سنگی استوار است به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ است.
هنرفر 684- 682 : 1350
فارس، اصفهان، آثار تاریخی، مسجد علیقلی آقا
این بنا به همراه مجموعه بناهایی مرکب از حمام، بازار، کاروانسرا و چهار سو، در زمان شاه سلطان حسین صفوی توسط علی قلی آقا ساخته شده است. بنای مسجد دارای سردر کاشیکاری، صحن، ایوان و شبستان است. در سمت جنوب صحن ایوان و محرابی قرار دارد که از سنگ مرمر و کاشیکاری معرق است. در شرق صحن نیز شبستان با هشت ستون سنگی قرار دارد و دارای در چوبی خاتم زیبایی است.
هنرفر، 684-682: 1344
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
