فارس، اصفهان، آثار تاریخی، دوره تیموریان و عهد ترکمانان

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بقعه شهشهان

یکی از بقاع متبرکه اصفهان بقعه شهشهان (شاه شاهان) است که در محله شهشهان و در مجاورت مسجد جمعه اصفهان جنب مسجد صفا واقع شده و دارای حسینیه و مدرسه می باشد. در این بقعه شاه علاء الدین محمد که از اجله سادات و اشراف و نقباء اصفهان مدفون گردیده است. جمعی از اولاد و احفاء وی نیز در این بقعه مدفونند که عموماً از نقباء و اشراف و اجلاء بوده اند و به مرور زمان آثار قبور آن ها از بین رفته است. آنچه از آنها باقیست بدون اسم می باشد.

شرح حال شاه علاء الدین محمد در اغلب کتب تاریخی و تذکره ها مندرج است و بوجه اختصار شرح حال او از این قرار است که پس از مدت ها اقامت و افاضه به مردم اصفهان چون مسیر طرف توجه عامه مردم و بالاخص مورد علاقه سلطان محمد بن بایسنقر نواده امیر تیمور و حکمران فارس و عراق بوده هنگامیکه سلطان محمد بر حکومت هرات و سلطنت جد خود میرزا شاهرخ بن تیمور قیام می کند.

شاهرخ پس از سرکوبی او به عراق لشگر می کشد و سلطان محمد بدون آنکه با لشگر شاهرخ مواجه شود از شیراز به لرستان می رود و شاهرخ پس از ورود به اصفهان جمعی از سادات و اکابر و علما اصفهان را به اتهام معاونت و یاری با سلطان محمد توقیف و تبعید نموده و از آن جمله شاه علاء الدین محمد را دستگیر و به شهر ساوه تبعید می نماید و با غواء و تحریک گوهر شاد خاتون زوجه خود در رمضان سال 850 ه.ق آن سید جلیل القدر را مصلوب می نماید.

شاهرخ هشتاد روز پس از این واقعه در شهر ری در گذشت و سلطان محمد بهادر مجدداً به اصفهان مراقبت نموده و به پاس احترام شاه اعلاءالدین محمد که جان خود را در راه او از دست داده بود نعش وی را با احترام به اصفهان منتقل نموده و در حسینیه و خانقاه خود سید که در محله حسینیه (شهشهان فعلی) واقع بود مدفون نمود و بر آرامگاه او بقعه فعلی شهشهان بنا گردید و قراء اصفهانک و درزیان واقع در بلوک کرارج اصفهان و ولاسان واقع در فریدن را برای بقعه وقف نموده و بافعلاء بزرگان و علمای وقت از جمله مولانا جلال الدین دوانی می رساند.

تاریخ ساختمان بقعه شهشهان با در نظر گرفتن تاریخ وقفنامه بقعه (22 ربیع الاول 852 ) و تاریخ قتل شاه علاء الدین محمد که در رمضان سال 850 ه.ق اتفاق افتاده است بین 850 تا 852 ه.ق است.

داخل و خارج بقعه با تزئیناتی از نوع گچبری و کاشیکاری آراسته شده است و گنبد آنکه در سال های اخیر رو به ویرانی نهاده بود تجدید ساختمان گردیده است.

داخل بقعه تزئینات گچی دارد و کاشیکاری از راه های آن از اقدامات جدید است. کتیبه اصلی بقعه به خط ثلث گچبری شده و به قلم سید محمود نقاش خطاط نیمه قرن نهم هجری که کتیبه ثلث سردر بیت الشتاء مسجد جمعه اصفهان مورخ سال 851 ه.ق نیز به قلم او می باشد شامل اشعار و عباراتی است.

در بالای این کتیبه به خط کوفی مشکی عبارت “سلام علی آل یاسین”  بطور مکرر نقاشی شده است. بر دیوار ضلع شرقی داخل بقعه شهشهان صورت یک گلدان نقاشی شده که هیکل گلدان را از پایین به بالا اشعاری به خط نستعلیق سفید درهم بر زمینه سبز روشن گچی تشکیل می دهد.

قسمت فوقانی مدخل بقعه در ایوان غربی کاشیکاری شده و در وسط پشت بغل کاشیکاری معرق این ایوان که از آثار بسیار نفیس کاشیکاری در قرن نهم هجری است نام استاد کاشی کار آن به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه لاجوردی به شرح زیر آمده است: «عمل مبرم کاشی براشت»

اخیراً برای این بقعه به سبک درهای قدیم یک جفت در منبت کاری کار اصفهان تهیه و نصب شده که این کتیبه بر روی آن به خط ثلث مشکی برجسته خوانده می شود. علاوه بر این در منبت کاری که در بقعه شهشهان نصب شده است. درهای منبت کاری دیگری نیز برای نصب در داخل بقعه آماده شده است. بر دیوار شمالی داخل بقعه شهشهان یک کتیبه پنج سطری گچبری شده است که حاکی از اقدام بانوی خیره ای در دوره شاه عباس اول به نام خانم سلطان است.

دولتشاه سمرقندی در تذکره الشعراء خود راجع به این واقعه تاریخی چنین مینویسد: در حکایت کنند که در آخر عمر میزار شاهرخ به قصد نبیره اش سلطان محمد بایسنقر لشگر به عراق کشید و سلطان محمد منهزم شد و شاهرخ سلطان سادات و اکابر و علماء اصفهان را گناهکار ساخت به سبب آنکه سلطان محمد را سلام کرده بودند و شاه علاء الدین را که از اکابر سادات حسینی بود و قاضی امام و خواجه افضل الدین ترکه از علمای بزرگان اصفهان بوده در شهر ساوه حکم کشتن کرد و بعسی گهرشاد بیگم آن بزرگان مظلوم را بیگناه به قتل آوردند.

گویند که دو نوبت ریسمان خواجه افضل تر که پاره شد و او فریاد میکرد که با شاهرخ بگوئید که این عقوبت بر ما لحظه ای بیش نیست اما پنجاه ساله نام نیک خود را ضایع مساز. چندان که بزرگان سعی کرده اند مقید نیفتاد و آن صورت بر شاهرخ بهادر مبارک نیامد. بعد از هشتاد روز شاهرخ سلطان متوفی شد و بعضی گویند که چون آن بزرگان مظلوم از جان ناامید شدند، شاهرخ سلطان و گهرشاد بیگم را دعاهای بد کردند که یارب همچنانکه فرزندان ما را ناامید می سازد تخم او را منقطع گردان! در آسمان گشاده بود دعای عزیران بیگناه مظلوم اجابت شد و نسل آن پادشاه عالی منزلت منقطع گشت.

شاهرخ هشتاد روز پس از این واقع در شهر ری در گذشت و سلطان محمد بهادر مجدداً به اصفهان مراجعت نموده و به پاس احترام شاه علاء الدین محمد که جان خود را در راه او از دست داده بود نعش وی را باحترام به اصفهان منتقل نموده و در حسینه و خانقاه خود سید که در محله حسینه (شهشهان فعلی) واقع بود مدفون نمود و بر آرامگاه او بقعه فعلی شهشهان بنا گردید و قراء اصفهانک و دزیان واقع در بلوک که ارج اصفهان و ولاسان واقع در فریدن را برای بقعه وقف نموده و به اعضاء بزرگان و علمای وقت از جمله مولانا جلال الدین دوانی می رساند.

داخل و خارج بقعه با تزئیناتی از نوع گچبری و کاشیکاری آراسته شده است و گنبد آن که در سالهای اخیر رو به ویرانی نهاده بود تجدید ساختمان گردیده است. داخل بقعه تزئینات گچی دارد و کاشیکاری از اره های آن از اقدامات جدید است.

کتیبه اصلی بقعه به خط ثلث گچبری شده به قلم سید محمود نقاش خطاط نیمه قرن نهم هجری که کتیبه ثلث سردر بیت الشتاء مسجد جمعه اصفهان مورخ به سال 851 ه.ق نیز به قلم او می باشد شامل اشعار و عباراتی است.

بر دیوار ضلع شرقی داخل بقعه شهشهان صورت یک گلدان نقاشی شده که هیکل گلدان را از پایین به بالا اشعاری به خط نستعلیق سفید درهم بر زمینه سبز روشن گچی تشکیل می دهد. قسمت فوقانی مدخل بقعه در ایوان غربی کاشیکاری شده و در وسط پشت بغل کاشیکاری معرق این ایوان که از آثار بسیار نفیس کاشیکاری در قرن نهم هجری است نام استاد کاشی کار آن به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه لاجوردی آمده است: «عمل مبرم کاشی تراش»

مهدوی 339- 333: 1384

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، بقعه و خانقاه شیخ ابومسعود رازی

شیخ ابومسعود احمد بن فرات رازی از بزرگان محدثین قرن سوم هجری است که در اصفهان رحل اقامت افکنده و در محلی که امروز بقعه آرامگاه وی قرار دارد و در آن قرن خانقاه بزرگی بوده به ارشاد و هدایت مردم می پرداخته است. جمعی او را سنی مذهب و بعضی پیرو تشیع دانسته اند.

بقعه او در محله شیخ ابومسعود که آن را محله در شیخ نیز می نامند واقع شده است. این محله سابقاً خیلی بزرگ بوده از طرف جنوب به محله بیدآباد و از شمال به مورنان و از مشرق به قبله دعا و پاچنار و از مغرب به دروازه نو محدود می شده و چهار سوی مرتفع و وسیعی هم نزدیک آن بوده که چهارسوی در شیخ نام داشته است.

خانقاه شیخ ابومسعود از ابتدای قرن چهارم به بعد شهرت فراوان داشته و یک دستگاه وسیع ساختمانی شامل خانقاه و بازار و چهارسو و حمام و باغی برای کورها و عجزه که به زیارت می آمدند و قدرت برگشتن نداشتند و متعلقات دیگری که از تمامی آن ها غیر از بقعه و سردر کاشیکاری آن چیز دیگری باقی نمانده بوده است بوده است.

آرامگاه شیخ ابومسعود مورد توجه مردم قرار داشته و ساکنین شهر و قراء اطراف دسته دسته با هدایا و نذورات بسیار به زیارت آن می آمده اند و حتی مسافت معینی را تا وصول به حرم شیخ با پای برهنه طی می کرده اند و خلاصه هیچ مزاری در اصفهان اهمیت و تشریفات مزار شیخ ابومسعود را نداشته است، بطوریکه حافظ ابونعیم را که از بزرگان محدثین اصفهان بوده بعد از وفات او در جوار شیخ ابومسعود دفن کرده اند.

تزئینات اصلی و کاشی های نفیس داخل بقعه شیخ ابومسعود به تاراج رفته و تزئینات فعلی آن در اطراف گنبد شامل آیاتی از سوره “اسری” است که به خط ثلث بر زمینه آبی رنگ گچبری شده است.

در ذیل این کتیبه نیز به خط نستعلیق سفید اشعاری از محتشم نقاشی شده که کاملاً جدید است اما سردر اصلی خانقاه که تنها قسمتی از این مجموعه مفصل ساختمانی است که برجای مانده خوشبختانه قسمت عمده کاشیکاری و کتیبه های خط این سردر را از زمان ساختمان آن در نیمه دوم قرن نهم هجری در بر دارد و بطوری که کتیبه آن حکایت می کند در دوره حکومت سلطان یعقوب آق قریونلو فرزند حسن بیک ترکمان شخصی به نام (محمد بن جلال الدین عربشاه) این بقعه و سردر را از خاص مال خود بنا نموده است.

کتیبه این سردر که از آثار بسیار نفیس تاریخی در شهر اصفهان است و به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی در دو قسمت نوشته شده است. در زیر این کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی در دو جانب سردر نوشته شده است.

سردر کاشیکاری بقعه شیخ ابومسعود به سرسرائی منتهی می شود (هشتی) که هر ورودی بقعه در جانب شرقی آن واقع است و بر جانب مقابل آن که جانب شمالی رواق است سردر کاشیکاری خانقاه شیخ واقع است. در اطراف این سردر به خط ثلث سفید با کاشی معرق بر زمینه لاجوردی سه بیت شعر در یک حاشیه به طول پنج متر و عرض 25 سانتی متر نوشته شده که کاشی های تمام مصراع اول آناز بین رفته است و از مصراع دوم نیز فقط دو کلمه “بکعبه مقصود” باقی مانده است.

هنرفر  358-353: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، درب امام

یکی از امام زاده های معتبر اصفهان که در محله چمبلان (سنبلان – سنبلستان) از محلات قدیمی شهر اصفهان و در مجاورت محله کهنسال در دشت واقع شده درب امام می باشد که آرامگاه دو امامزاده به نام ابراهیم بطحا و زین العابدین است.

بنای تاریخی درب امام از دو گنبد بزرگ و کوچک و یک سردر بزرگ کاشیکاری از دوره جهانشاه قراقویونلو که در ضلع شمالی آن واقع است و سردر صحن در سه جانب شمالی و شرقی و غربی آن تشکیل شده است.

نمای خارجی این بنا به جانب هر سه صحن دارای تزئینات کاشیکاری و گچبری است و هر دو گنبد آن مخصوصاً گنبد بزرگ تر از کاشی های نفیس پوشیده شده است. در ورودی فعلی بقعه شرقی باز میشود ولی سردر آن در قرن نهم هجری که ساختمان آن به اتمام رسیده در جانب شمالی بوده است که فعلاً هم در جای خود باقی می باشد ولی دهلیزی که این سردر را به داخل بقعه مربوط می کرده است از طرف سردر اصلی آن مسدود شده است و به جای در ورودی پنجره ای نصب شده است.

سردر اصلی درب امام که در ضلع شمال و مشرف به صحن شمالی آن است از شاهکارهای تزئینات رنگین ایرانی است که از لحاظ ظرافت صنعت کاشیکاری نظیر آن را کمتر سراغ داریم و شاید کاشیکاری مسجد کبود تبریز که آن هم در دوره جهانشاه قراقویونلو بنا شده است همانند آن باشد. کتیبه تاریخی این سردر در جبهه مقابل و جانب غربی سردر که ابتدای کتیبه از آنجاست باقی مانده ولی مثلث آخر کتیبه که در جانب شرقی سردر بوده به کلی از بین رفته است. این کتیبه به خط ثلث سفید و با کاشی معرق بر زمینه لاجوردی رنگ نوشته شده است.

در زیر مقرنس های کاشی های نفیس این سردر به خط ثلث آجری پوسته شده بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ دو لوحه موجود است. در بالای کتیبه خط ثلث این سردر پنجره مشبکی از کاشی نصب شده که در اطراف آن به خط جنائی رنگ معرق بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری نقش شده است.

در سمت شرقی سردر اصلی بنای تاریخی درب امام که کتیبه آن حاکی از ساختمان بنای مزبور در دوره جهانشاه قراقویونلو در سال 857 ه.ق است، سردر تاریخی دیگری واقع شده که کتیبه های آن حاکی از اقدام شاه سلطان حسین صفوی نسبت به تعمیر بقعه درب امام و ساختمان رواق شرقی بقعه است.

کتیبه اول این سردر به خط ثلث سفید معرق برزمینه کاشی لاجوردی می باشد و در قسمت آخر این کتیبه در دو لوح کوچک به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. کتیبه دوم به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است. در اطراف رواق شرقی که به فحوای کتیبه سردر آن در دوره شاه سلطان حسین صفوی نباشد و به صورت یک ردیف اطاق در ضلع شرقی مرقد واقع شده است. به خط بنائی با کاشی فیروزه ای بر زمینه شطرنجی آجری اشعاری نوشته شده است. تاریخ ساختمان دو گنبد بزرگ و کوچک درب امام متفاوت است. گنبد بزرگ معماری قرن نهم هجری و زمان ساختمان بقعه است که پوشش کاشیکاری آن در دوره سلطنت شاه عباس اول تعمیر یا تجدید شده و باقی این اقدام شخصی بنام (غیات الدین محمودالحسینی مستوفی) بوده است. کتیبه این گنبد به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی شامل سوره (دهر) تا آخر آیه سیزدهم این سوره است.

خطوط بنائی گردنه گنبد در دو سطر با کاشی لاجوردی رنگ بر زمینه آجری است. در سطر اول جمله: “الحمدلله” تکرار شده و در سطر دوم به خط بنائی سه رگی لاجوردی سوره “اخلاص”  نوشته شده است. بنای درب امام ابتدا فقط حرمی بوده که روی آن گنبدی و جلوی آن دهلیزی قرار داشته است و ساختمان آن در سال 857 ه.ق هنگام پادشاهی جهانشاه قراقویونلو به انجام رسیده است.

بعداً قبور متعددی در اطراف مرقد امام زادگان احداث شده و به قدری زیاد شده که دهلیز جلوی بقعه نیز مدفن احداث گردیده و به جای در سابق اصلی آن پنجره ای نصب شده است و در سال 1081 ه.ق است به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی پس از عبارت “قال الله سبحانه تبارک و تعالی” شامل “آیه الکرسی” است و در قسمت آخر پس از ذکر آیه 26 و 27 سوره “آل عمران” تاریخ اتمام و نام خطاط آن آمده است.

کتیبه گردنه گنبد کوچک به خط بنائی سه رگی با کاشی لاجوردی بر زمینه آجری است. در داخل گنبد بزرگ درب امام که ضریحی بر آرامگاه دو امام زاده قرار دارد دیوارها و سقف آن با تزئینات نقاشی گل و بوته آراسته شده است و از راه های اطراف حرم با کاشی های خشت هفت رنگ تزئین شده ولی هیچ نوع کتیبه ای درحرم وجود ندارد.

در ورودی حرم دارای زنجیر نفیسی است که بر دایره برنجی وسط آن به قطر 11 سانتی متر کلمات و عباراتی منقور است. این زنجیر را در قرن سیزدهم هجری شخصی به نام آقا محمد حسن تاجر همدانی وقف بر امامزاده نموده است. عبارات حاشیه دایره برنجی به خط نستعلیق برجسته است. عبارت متن دایره برنجی زنجیر شامل اسماءالله است.

در شمال مرقد دهلیزی است که راه ورودی اصلی مقبره از سردر کاشیکاری دوره جهانشاه بوده است و به اطاق مربع شکل منتهی می شود. در این اطاق صورت قبوری وجود دارد و گفته شده است که ما در جهانشاه قراقویونلو هم در همین محل دفن شده سقف اطاق واقع در دهلیز که گنبد کوچک درب امام برفراز آن بنا شده دارای مقرنس های گچی و طلا کاری پنجره های گچبری شده است و در قاعده گنبد آن کتیبه ای در دو سطر موجود است که در سطر اول به خط کوفی طلائی رنگ بر زمینه کبود جملات اشعاری نقاشی شده است.

ابتدای این اشعار ضلع غربی محوطه زیر گنبد است و ضمن ابیات آن به نام جهانشاه قراقویونلو و ابوالفتح محمدی سلطان که از طرف او حکمران اصفهان بوده و سال تحریر این اشعار 857 ه.ق که سال بنای درب امام است که اشاره شده است.

نمای خارجی بقعه و دیوارهای مجاور آن به سمت صحن غربی تزئیناتی از پشت بغل های کاشیکاری دارد و ایوان های مشرف به این صحن دارای مقرنس های زیبای گچی است که قسمتی از آن ها رنگ آمیزی شده است. در ایوان وسط این ضلع درها و پنجره های نفیسی نصب شده بوده است که بعضی از آنها هنوز موجود است. یکی از پنجره های نفیس گچبری این قسمت که یقیناً نظیر آن در هیچ یک از بناهای تاریخی کشور کهنسال ایران وجود ندارد و تمامی آن از گچ ریخته شده و با شیشه های زنگین تزئین شده است به وسیله اداره باستان شناسی اصفهان با مراقبت تمام به مقصد چهلستون انتقال داده شده و برای تماشای سیاحان در محل مناسبی در یکی از اطاق های این کاخ نصب شده است.

قسمت وسط این پنجره که قبل از انتقال شکسته شده بوده است به وسیله استاد هنرمند فقید گچبر اصفهان و استاد نصرالله رفائیل به طوری ماهرانه تعمیر شده است که با کارهای اصلی آن هیچگونه تفاوتی ندارد.

صحن شرقی درب امام : کتیبه فوقانی نمای خارجی بقعه به سمت صحن شرقی شامل و ردیف خط بنائی است. ردیف اول به خط بنائی ساده یک رگی لاجوردی بر زمینه آجری شامل صلوات بر چهارده معصوم (ع) است و ردیف دوم به خط بنائی سه رگی مشگی بر زمینه آجری است.

حاشیه پشت بغل ایوان ورودی در صحن شرقی به خط بنائی با کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی سفید شامل “آیه الکرسی” است.

صحن شمالی در مقابل سردرهای نفیس کاشیکاری بقعه درب امام می باشد. در ضلع غربی این صحن مسجد کوچکی که دارای در خیلی قدیمی می باشد به نام مسجد سعید بن حبیر واقع شده است. کتیبه داخل محراب به خط بنائی مشگی معرق بر زمینه زرد شامل سوره “اخلاص” است و در قسمت آخر آن نوشته شده: سنه 1123.

کتیبه یک سنگاب قدیمی: در انتهای کوچه ای که صحن شمالی بقعه درب امام را به کوچه مجاور آن مربوط می نماید بر دیوار مقابل کوچه سنگابی نصب شده که کتیبه آن به خط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی است.

هنرفر 353-341: 1350

فارس، اصفهان، آثار تاریخی، سردر زاویه در بکوشک (باب القصر)

سردر زاویه در بکوشک که مورخ به سال 902 ه.ق از دوره حکمرانی ابوالمظفر رستم بهادر خان آق قویونلو است تا سنوات اخیر در جای اصلی خود (حمله در بکوشک) قرار داشته است و چون نزدیک به انهدام و ویرانی شده بود در باغ چهلستون سردر دیگری بنا شده و کاشی های نفیس آن را به سردر جدید انتقال داده و نصب نموده اند.

در مجاورت این سردر مقبره ای بوده که بسیاری از معاریف قرن نهم و دهم هجری در آن مدفون بوده اند و اکنون جزء خانه های اطراف شده است.

در ردیف شیرهای سنگی که بر مزار پهلوانان می گذاشته اند و در شهر اصفهان تعداد زیادی از آن ها موجود است شیر سنگی در بکوشک هم که فعلاً شکسته شده و در گوشه ای افتاده است شهرت محلی دارد.

یک مدرسه قدیمی که سابقاً تزئیناتی از نوع کاشی های معرق داشته است به نام مدرسه در بکوشک یا (باقریه) در مجاورت سردر مزبور و قبرستان سابق در بکوشک واقع شده که طلبه نشین است و فعلاً هیچگونه تزئیناتی ندارد.

کتیبه سردر این زاویه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی حاکی از آن است که زاویه در بکوشک و مقبره مجاور آن که از قرار معلوم گنبدی هم داشته در دوره حکمرانی رستم بهادر خان آق قویونلو به وسیله شخص مشهوری بنام زین الدوله و السعاده والدین علی بیک برنا بر تربت پدر او بنا شده است.

کتیبه سردر که به خط معین منشی و مورخ به سال 902 ه.ق می باشد. در داخل مقرنس های این سردر به خط بنائی سفید بر زمینه کاشی لاجوردی عباراتی نوشته شده است. غیر از عبارات فوق الذکر نام مبارک “علی” به تعداد زیاد به خط بنائی نوشته شده است. در داخل قطارهای این سردر به خط بنائی سفید بر زمینه کاشی لاجوردی بیتی نوشته شده است.

هنرفر 359-358: 1350