فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد امیر خضرشاه
بنای مسجد متعلق به قرن نهم هجری است که به دستور امیرجلال الدین خضرشاه در سال 849 هـ .ق ساخته شده است. بنا دارای ایوان، صحن تابستانی و شبستان زمستانی است و بر بالای طاق نمای محراب بادگیری قرار دارد.
ملازاده، 249: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد اهرستان
این مسجد در اهرستان (ارسّون) واقع است و به نام مسجد معین الدین در تواریخ یزد از آن ذکر شده و از آثار قرن هشتم هجری است. اگرچه اهرستان از آبادی های حومه یزد بود اکنون به علت توسعه شهر فاصله ای از حیث بیابان میان آنجا و شهر دیده نمی شود. مسجد بر سمت چپ و بر کنار خیابانی که از شهر به تفت می روند قرار گرفته است.
مسجدی است با گنبد رفیع و صحن و ایوان، ولی عاری از هر نوع آرایش و کاشی کاری، در باب ایجاد مسجد مذکور در تواریخ یزد اطلاعاتی ضبط است.
جعفری مولف تاریخ یزد گوید: «این مسجد مولانا معین الدین جلال حافظ ساخته و مقبره خود در جنب آن احیاء کرده. مولانای مشارالیه از فضلای زمان خود بوده و منشآت او در غایت نیکوئی است و بعضی تاریخ بنی مظفّر و شرح رشف شیخ شهاب الدین سهروردی و دیگر رسائل در انشاء و غیره تصنیف کرد، که بر کمال دانشوری او دال است . . . و در سال تسع و ثمانین و سبعمائه (789) ساخته شده و اگر عمرش وفا کردی آن مسجد را مزیّن به کاشی می کرد».
اطلاعاتی اضافی که مولف تاریخ جدید یزد در باب معین الدّین در کتاب خود می آورد عبارت است از اینکه او را معلم شاه شجاع می نویسد و نام تاریخی را که او برای آل مظفّر نوشت «تاریخ معینی مظفری» یاد می کند و در باب مسجد و مزار او می گوید: «و در جنب مسجد اهرستان به موضعی که آن را «دشتوک» می خوانند مسجدی عالی ساخته بی تکلّف و گنبدی جهت مدفن خود در جنب آن پرداخته و پنجره کاشی بر شارع نهاده و هنوز بعضی از عمارات مسجد باقی بود که مولانای مشارالیه درگذشت و حرمش مولاه عظمی مسجد تمام کرد و مولانا در گنبدخانه دفن کردند و حرمش نیز وفات کرد و هم آنجا مدفون است و این مسجد در سنه تسع و ثمانین و سبعمائه تمام شد».
موضع دشتوک مذکور در تاریخ جدید یزد، بنا بر ذکر محمّد مفید مستوفی در جامع مفیدی در زمان صفویه به «داربندک» مشهور بوده است. همین مولف وضع مسجد را در عهد خویش چنین وصف می کند: «و به سبب طول زمان خرابی تمام به آن عمارت راه یافته بود . . . در سنه احدی و ثمانین و الف (1081) معمار همّت . . . میرزا محمّد کاظم دادائی . . . به تعمیر مسجد و مزار مزبور ساعی گردیده . . . ».
افشار 229- 227 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد اهرستان
این بنا از آثار قرن هشتم هجری است که توسط مولانا معین الدین جلال حافظ (از فضلای قرن هشتم) ساخته شده است. ساخت بنا در 789 هـ .ق به پایان رسید و در 1080 هـ .ق بازسازی شد.
افشار سیستانی، 229- 227: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد باغ صندل
مسجدی است بسیار کوچک (یک اطاقه) واقع در کوچه محله ابوالمعالی که در محرابش یک قطعه کاشی لاجوردی به اندازه 38×58 سانتی متر نصب است. این کاشی از آن قبر دختر نظام الدّین ایبک بوده و عبارتی منقوش است.
افشار 238 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد باغ گندم
مسجد باغ گندم نزدیک آب انبار موضع معروف به باغ گندم قرار دارد. مسجدی معمولی است. یکی از زیلوهای آن وقف سال 1182 ه.ق است. درآن زمان، مسجد خارج حصار یزد بوده است. بر سر در ورودی مسجد و نیز بالای محراب آن دو شبکه از کاشی های آبی رنگ قرن نهم نصب است. خارج از مسجد، یعنی بر سینه دیوار روبه روی آن (جنب آب انبار باغ گندم) سه لوحه قبر در جائی که دسترس نیست قرار دارد، بدین صورت:
1- لوحه گچی به شکلی خاص (که عکس آن چاپ شده) به اندازه 43×69 که قسمت باریک شده آن 26 سانتی متر است با کتیبه ای به خطوط نسخ و کوفی.
متن (خط کوفی) خوانده نشده است. ظاهراً آیه قرآنی است.
2- لوحه کاشی به اندازه 36×28 سانتی متر و به خط نستعلیق مربوط به قبر ابوالحسن متوفی در 1044ه.ق.
3- لوحه کاشی قبر مورخ 1083 و به خط نستعلیق که عمل میرزاجان است.
افشار 243- 239 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد باغ گندم
بنای اولیۀ این مسجد که در نزدیکی آب انبار باغ گندم واقع است، مربوط به قرن نهم هجری می باشد. از آثار قابل توجه این مسجد، زیلوی مورخ 1182 هـ .ق، دو مشبک نورگیر کاشی مربوط به قرن نهم هجری و سه لوحۀ قبر به تاریخ های 782 هـ .ق، 1044 هـ .ق و 1083 هـ .ق است.
ملازاده، 249: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد بزرگ پشت باغ
این مسجد در محله پشت باغ (کوچه خلف باغ) قرار دارد و بنابر ضبط عبدالوهّاب طراز در 1220 ساخته شد. بر زیلوهای آن تاریخ 1223 و عمل کافی کاشف المیبدی دیده شد. آثاری که در آنجا دیدم عبارت است از:
1- سنگ مرمر 68×114 سانتی متر منصوب در محراب ایوان تابستانی که به خط نسخ متوسط بر دوره اش « اقم الصّلوه . .. مقاماً محمودا» نقر شده است.
2- محراب گرمخانه به کاشیهای مربع 25×25 گل و بوته دارد دوره قاجاری مزیّن شده است.
3- لوحه کاشی 27×33 سانتی متر مربوط به قبر باقر صادق متوفّی در 1130 منصوب بر جرز دست چپ مدخل که به خط نستعلیق اشعاری دارد.
افشار 231: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد بندرآباد
این مسجد که مربوط به اواخر قرن نهم هجری می باشد، در روستای بندرآباد، در 36 کیلومتری شمال غرب یزد واقع گردیده است. بنا در کنار خانقاه تقی الدین دادا و آرامگاه محمودشاه واقع شده و ورودی آن از طریق خانقاه است. صحن بزرگ مسجد با ایوانی بزرگ در ضلع جنوبی و ایوان های کوچک در سه ضلع دیگر محدود شده است. پوشش خارجی گنبد آجری ساده است ولی در گنبد خانه آثار ارزشمندی دیده می شود.
ملازاده، 250- 249 : 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد بیاق خان
مسجدی است سر بازارخان، نزدیک به پنجه علی که در زمان عبدالوهاب طراز محل وقوع آن را مقابل دروازه مهریجرد می شناخته اند. در جامع جعفری علت بنا و محل وقوع آن چنین مذکور شده است:
« و از جمله بناهای خیر که به مقتضای فیّاضیّت مهد علیا نوّاب عالیه والده ماجده خود را به نای آن شرایط حث و ترغیب به تقدیم رسانیده بنای مسجدی است خارج حصار شهر یزد ملاصق بدان خلف کاروانسرای مشهور به خان که زمین آن را که به خان بیاق خان مشتهر بود از مالکان به بیع شرعی به خود منتقل و طرح اساس مسجد از وجه نوّاب عالیه ریختند. این مسجد دارای ایوان بزرگ تابستانی با هشت ستون در وسط (28×20 متر) و گرمخانه با هشت ستون در وسط (18×5،11) است. زیلوهای دیگر آن کار عزیز بیک اشرف میبد ربیع الثانی 1242ه.ق، علی رضا ولد مرحوم ابراهیم میبدی سنه 1242 ه.ق و ابن میرزا علی ابوالحسن میبدی 1242 ه.ق است».
افشار 226- 225 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد بیاق خان
این مسجد از آثار دورۀ قاجاریه است که توسط شاهزاده محمدولی میرزا – حاکم یزد ساخته شده است. بنا دارای ایوان بزرگ تابستانی با هشت ستون و شبستان هشت ستونۀ زمستانی می باشد.
افشار سیستانی، 226- 225: ج 2 : 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد پیرحسین
مسجد پیرحسین در کوچه بیوک در محله اهرستان (ارسون) واقع است. مسجد از بناهای خواجه پیرحسین دامغانی و دارای ایوان و گنبدی مرتفع است.
مولف تاریخ یزد این مسجد را به مسجد جمعه نوغاباد موسوم ساخته و تاریخ بنای آن را 822 ه.ق نوشته است. گوید که «آن محله را نوغاباد گویند و عوام آن را نه آباد گویند» و از محلات اهرستان محسوب می شد. اما اکنون محله مذکور به چنین نامی موسوم نیست.
نام این محله در تاریخ جدید یزد یکبار آمده و آن در مقامی است که مسیر آب تفت و نصیری را می نویسد بدین ترتیب: «محله مامانوک و در آسیای کهنه و آسیای دشتک و یخدان و توغاباد و مسعودیه و سردوراه و کوچه بیوک و چهار منار، و در مدرسه عبدالقادریّه و مصلی عتیق و کوچه خطیر و سرچم . . .».
در جامع مفیدی از نام نوغاباد اثری نیست. چون تفصیل مربوط به تأسیسات خواجه پیرحسین در تاریخ جدید یزد مبسوط تر است نقل مطلب از آنرا مرجّح می دانم: «خواجه پیرحسین دامغانی . . . در اهرستان متوطن بود و در زمان پیشوائی او مردم اهرستان مرفه الحال بودند . . . در اول حال در سرکوچه غازیان جماعتخانه نیکو بساخت و مناره یک قفصه برآورد . . . و در مقابل آن به جهت مقبره عمارتی نیکو بساخت و خانقاهی در جنب آن تمام کرد و میاه ابرندآباد در آن جاری کرد و چون رواج و رونق جماعتخانه زیادت بود و در جنب خطیره و خانقاه باغی معمور بود در آن باغ طرح مسجد بینداخت و صفّه عالی و جماعتخانه به یمین و یسار تمام کرد و در صفّه منبری بنهاد و مسجد سفید کرد و بر دو طبقه مسجد، فوق و تحت، سوره الکهف بنوشت.
درب مسجد بر لب آب اهرستان مفتوح کرد و در جنب آن حانوتی و سقایه ای بساخت و در سنه اثنین و عشرین و ثمانمائه مسجد تمام کرد . . . و بعد از چند سال قطعه زمین خلف صفّه مسجد اضافه کرد طرح گنبد بینداخت و پایه ای گنبد تا به حد سقف گنبد برآورد و عن قریب تمام ناکرده به جوار رحمت حق پیوست . .. . و چون خواجه پیرحسین درگذشت گنبد ناتمام ماند.
از مبلغی که به موجب وصیّت خواجه حاجی جان تبریزی مانده بود که ذکر آن در مسجد جمعه سرریگ گفته شد که مبلغ سه هزار دینار کپکی به جهت خیرات از مال خود وصیت کرده بود و مبلغ یک هزار دینار به مسجد سرریگ صرف شد، یک هزار دینای به خرج مسجد خواجه پیرحسین کردند و گنبد تمام کردند. خواجه زین الدین علی بن خواجه صدرالدین احمد ابیوردی از خاصّ مال خود گنبد را سفید ساخت و عمارت تمام کرد و منبر از صفّه به گنبد بردند و پیش صفّه بگشادند . . .».
این خواجه زین الدین علی مدرسه ای عالی هم در سال 842 ه.ق ساخت که به مدرسه باوردیّه شهرت یافت. اما در مدت کوتاهی به علت هجوم سیل منهدم گشت. این مسجد در عهد تألیف جامع مفیدی رو به خرابی رفته بوده و عواید موقوفاتش هم به مصرف نمی رسیده است. اکنون هم رونقی ندارد. از آثار دیدنی مسجد سنگ مرمر زیبائی است که در محراب زیر گنبد نصب است.
افشار 237 و 245 و 246 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد پیرحسین
این مسجد از آثار ساخته شده در قرن نهم هجری می باشد، که توسط پیرحسین دامغانی بنا گردیده است. بنای کنونی مشتمل بر صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان است.
افشار سیستانی، 237: ج 2 : 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع آبشاهی
این بنا که از آثار قرن هشتم هجری محسوب می شود، از ساخته های شاه یحیی آل مظفر و مربوط به سال 785 هـ .ق است. هم اکنون بخش عمده ایی از بنا ویران شده است.
افشار سیستانی، 91- 90 : ج 2 : 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع ابرندآباد
این بنا از آثار مربوط به قرن نهم هجری است که در ابرندآباد، در 10 کیلومتری یزد واقع شده است، و مشتمل بر گنبدخانه، شبستان های شرقی و غربی، ایوان جنوبی، صحن و شبستان زمستانی است. در محراب مسجد، سنگ قبری از قرن ششم هجری (533 هـ .ق) موجود است.
گلمبک، لیزا.، 502- 501 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع اشکندر
مسجد جامع اشکندر که مربوط به قرن نهم هجری می باشد، در روستای اشکندر، در 20 کیلومتری یزد واقع است. در شبستان مسجد محرابی سنگی در حاشیه ای از کاشی معرق قرار دارد که حاوی عبارات قرآنی بوده و امروزه بخش عمدۀ آن از بین رفته است.
ملازاده، 252: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع قدیم مجومرد
این بنا که در روستای مجومرد یزد واقع شده، مربوط به قرن نهم هجری می باشد و اکنون بخش عمدۀ آن ویران شده است. این مسجد به مسجد «ریگ» و مسجد «شیخ کبیر» نیز مشهور است.
افشار سیستانی، 145- 142: ج 1: 1348
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع کبیر یزد
این بنا که از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران است، از ساخته های دورۀ ایلخانی به شمار می رود. گفته می شود که بنا در کنار بقایای مسجدی سلجوقی ساخته شده است. بنای کنونی دارای سردر ورودی و جلوخان، صحن و رواق های جانبی، گنبدخانه، شبستان ستون دار، کتابخانه، تزئینات و کتیبه ها، و هفت مدخل ورودی است.
پیرنیا، 7-5: 1366
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع محمدآباد چاهوک
این مسجد در محمدآباد چاهوک، در 12 کیلومتری یزد واقع شده است و کتیبه ای تاریخی و چوبی در آن موجود است که نشان می دهد بنا بین سال های 1177 تا 1180 ساخته شده است.
ملّازاده، 259: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع میرچخماق (مسجد جامع نو)
این مسجد که از آثار دورۀ تیموری در یزد به شمار می رود، به فرمان امیرجلال الدین چخماق شامی حاکم یزد در سال 841 هـ . ق ساخته شده است. بنا تک ایوانی بوده و دارای صحن، رواق، گنبدخانه، سردر کاشی کاری، شبستان های ستون دار و تزئینات زیبای کاشی معرق و معقلی است. محراب زیبای مسجد از یک لوحۀ بزرگ مرمری مستطیل شکل در میان و قاب و طاق نمای کاشی کاری در اطراف آن تشکیل شده است.
گلمبک، لیزا.، 609- 605 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع میریاباد
این بنا که در حاشیۀ شمال شرقی یزد واقع است، برطبق روایات موجود در سال 625 هـ .ق ساخته شده و پس از ویرانی توسط پسرابوسعید، مجدداً در سال 844 هـ .ق بازسازی شده است. بنا هم اکنون به صورت ویرانه درآمده است.
ملّازاده، 259: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جامع ندوشن
بنای اولیۀ این مسجد که در روستای ندوشن یزد واقع شده است، مربوط به قرن هشتم هجری
می باشد. بنای مسجد دارای ایوان تابستانی، شبستان زمستانی ستون دار و درب کنده کاری شده است و بر روی در عباراتی به خط نسخ و تاریخ 783 هـ .ق حک شده است.
ملّازاده، 261- 260: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه
درخشان ترین بنای شهر یزد مسجد جامع آن است. بنائی است قدیم و بسیار فاخر و جمیل. درخشندگی کاشی ها، بلندی مناره ها، زیبائی گچکاری، گشادگی صحن، خوابیدگی گنبد و بالاخره شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی هنرمندی این یادگار ارجمند و دست پرورد هزار ساله یزد است.
وصف محاری و هنر ساختمانی آن را محمدکریم پیرنیا در یادداشت های راهنما وار مربوط به آن شهر چنین کرده است: «ایوان بزرگ و غرفه ها و گوشواره ها و زوارها و رواق ها و طنبی های آن همه در حد زیبائی است و معماری باشکوه پارتی را با همه جلال و احتشام و نغزه و ریزه کاریش به یاد می آورد. قوس های جناغی خوش اندامش که تناسب 4 و3 دارد در عین نغزی ژرف نگری معمار ایرانی را در استواری بنا نشان می دهد. تکیه بلند و سردر آسمانش با اینکه اندامی بس کشیده دارد (بیش از یک دوم 2،1) بر شانه ای نازک ایستاده و فشار عمودی بر شانه ای نازک ایستاده و فشار عمودی مناره ها که آفریده ذوق هنرمندان ایرانی است جرزهای باربر آن را نغز و نازک کرده است. روشنائی گنبد با وضع طاقچه های گچ اندود در برابر روزنه ای مشبّک به نحوی شاعرانه تأمین شده».
با وجود آن که این مسجد از آثار دینی در شهر یزد و از نمودهای با ارزش و معماری تاریخی ایران است نخستین مطالعه دقیق عبارت است از مقاله تحقیقی ماکسیم سیرو که نشر شده است.
تحقیق در باب مسجد جامع یزد از دو قسمت تشکیل می شود. یکی اطلاعات تاریخی و منقولات مربوط به مسجد جامع قدیم که فعلاً اثری از آن باقی نیست. دیگر آنچه مربوط می شود به مسجد جامع کنونی که از عصر مظفری است و آن را برجای مسجد جامع قدیم ساخته اند.
سیرو در مقاله خود یادآوری می کند که قبل از او معرفی منحصری که از این بنای معظم شده توصیف آرتور اپهام پوپ (جلد دوم صفحه 1091) است.
جز آن از مقاله ای اسم می برد که مرحوم جواد مجدزاده صهبا در «ژورنال دوتهران» منتشر ساخته بوده است. در زبان فارسی، مقاله مختصری که درباره این مسجد نشر شده از آن علی جندقی یزدی است. مساحت مسجد جامع را علی جندقی یزدی 9800 (طول 104، عرض 99) و ماکسیم سیرو 7000 متر مربع نوشته است.
افشار 110 – 109 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، مسجد جامع عتیق
بنای مسجد زمانی که بنیاد نخستین آن توسط علاء الدوله کرشاسب گذاشته شد در میان «شهرستان» یعنی داخل حصار قدیم قرار داشت. به تدریج در وضع آن، خواه از حیث الحاق قسمت ها و ابنیه جدید، خواه از حیث مرمت و تجدید بنا، خواه از حیث کاشی کاری و تزئینات الحاقی تغییرات و تصرفات حادث شد و ما در اینجا به ترتیب تاریخی به آن تصرفات و تجدید بناها اشاره می کنیم.
بانی مسجد قدیم کرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله کالنجار (کالیجار) از دوره کاکوئیان یعنی از دودمان آل بویه است. این شخص در سال 504 ه.ق به حکومت یزد رسید و در 527 ه.ق در یزد وفات کرد و مسجد را، طبق روایت جعفری در تاریخ یزد که بعداً در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی نقل شده است برجای آتشگاه عصر ساسانی ساخت.
عبارتی که جعفری در تاریخ یزد در این خصوص آورد چنین است: «و همچنین گرشاسب مسجد جمعه در مقام لرده ساخت و جماعتخانه عالی و کتبخانه.»
مطالبی که درباره این مسجد در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی آمده نقل مطالب از گفته جعفری است. جز اینکه کاتب وضع درگاه های مسجد را بیان کرده است.
کاتب در تاریخ جدید یزد عبارتی دارد که از آن برمی آید که در زمان او آثاری از مسجد قدیم باقی بوده و عبارت او چنین است: «و مسجد جمعه شهرستان را آثار باقی است و کسی در آنجا نماز نمی گزارد.» محل گرمخانه گرشاسپی اکنون زمینی افتاده است (در قسمت شمال شرقی محوطه ورودی مسجد و مقابل کتابخانه). ظاهراً قصد دارند بعدها در آنجا بنای موزه ایجاد کنند. تا چندی قبل، جزئی از پی آتشگاه ساسانی در همین قسمت، یعنی گرمخانه گرشاسپی، موجود بود و اکنون دیگر از آن آثار چیزی باقی نیست.
ماکسیم سیرو در رساله خود چند عکس از بقایای مسجد جمعه قدیم را به دست می دهد که من هم عین آن عکس ها را در کتاب حاضر نقل کرده ام.
مرحوم عبدالحسین آیتی هم می گوید: «از بنای کرشاسپی چیزی باقی نمانده مگر همان دیوارهای خرابه با درهایی که سمت شرقی و جنوبی بسته و بایر است».
پس از بنای اصلی مسجد قدیم، استحداث دیگری که در همان قرن در محوطه مسجد به وجود آمد جماعتخانه ای است که دختران فرامرز بن علی از خاندان کاکوئی بنا کردند. احمد کاتب در تاریخ جدید یزد آن را چنین وصف کرده است: «و در جنب مسجد جمعه قدیم (یعنی ایوان تابستانی و صحن مسجد) که آن از استحداثات علاء الدوله کالیجار بود جماعتخانه مروح بساختند جهت زمستان خانه مسجد و در جنب جماعتخانه گنبدی جهت مدفن خود بساختند و در آن جا مدفون اند و مردم به زیارت روند و حاجت خواهند و به مراد رسند و دائم الاوقاف درین مسجد به تلاوت و طاعت مشغول باشند. این جماعتخانه از اهل الله خالی نباشد و آن را جماعتخانه دختران خوانند.» آن دختران خود پس از مرگ در همانجا مدفون شده اند.
افشار 114- 111 : 1350
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، مسجد جامع نو
بنای اصلی مسجد کنونی از آثار سیدرکن الدین محمدبن قوام الدین محمدبن نظام حسینی یزدی قاضی (متوفی در 732 ه.ق) است که موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود به جای گذاشت و اطلاعات مربوط به احوال او در تواریخ یزد مضبوط است. ما هم در این کتاب، ذیل ذکر بقعه مزارش، او را خواهیم شناساند.
مولف در تاریخ جدید یزد می نویسد که سیدرکن الدین محمد در سال 724 ه.ق در جهت قبلی مسجد قدیم « قطعه ای زمین بخرید و طرح مسجد نو بینداخت و صفه و گنبد و مقصوره و غرفه ها بنا کرد و اساس آن به سنگ و آجر و گچ بنهاد و چون تمام شد می خواستند که مسقف کنند امیر رکن الدین محمد وفات کرد و مولانای اعظم سعید شرف الدین علی تعهد کرد و مولانا عفیف الدین محمد وفات کرد و مولانای اعظم سعید شرف الدین علی تعهد کرد و مولانا عفیف الدین را به سرکاری بازداشت و گنبد و صفه و غرفات ساخت و مناره بر سر گنبد مقصوره قدیم بنهاد و مرتضی اعظم امیرشمس الدین از تبریز زیلوهای عالی جهت گنبد مقصوره قدیم بفرستاد.»
این مطالب عیناً، ولی مبسوط تر، همان اشارتی که جعفری در تاریخ یزد نوشته و مولف جامع مفیدی هم در جلد سوم کتاب خود آورده است.
سال 777
نکته ای که در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی درخصوص بنای دهلیز و گنبد خانه در سال 777ه.ق توسط سیدشمس الدین محمد آمده غلط است. زیرا سید محمد در 732 ه.ق وفات کرد. مطالب صحیح عبارتی است که جعفری در تاریخ یزد خود آورده است.
سال 809
تصرف و الحاق دیگری که در مسجد جامع یزد شد مربوط است به عمل خواجه جلال الدین محمود خوارزمی و موضوع از این قرار است که چون پیرمحمد عمرشیخ بر شیراز مسلط شد و اسکندر عمر شیخ را گرفت خواجه مذکور در فوق به یزد آمد و طبق آنچه مولف تاریخ جدید یزد متذکر شده است « جهت گنبد مسجد جمعه شهر و صفه «انا فتحنا» به کاشی تراشیده و بعضی ثبت کرد و اندرون گنبد تمام کاشی کرد و منقش ساخت و محرابی مرمر نهاد و در میان مسجد پایابی حفر کرد و به خشت و کاشی مزین گردانید و پنجره آهنین بر سر پایاب ساز کرد.» اما کاشی کاری صفه ناتمام ماند و همانطور که مولف مذکور گردید بعضی بر دیوارها نصب و ثبت شد و شاه نظام کرمانی بود که توفیق اتمام آن عمل را یافت.
سال 819
در سال 819 شاه نظام کرمانی (یعنی نظام الدین طبق تاریخ یزد جعفری) به جهت مفرده اعمال یزد (که مراد رسیدگی به وضع مالیاتی است) به یزد آمد و تمام پیش صفه مسجد را با کاشی تراشیده (یعنی معرّق) مزین و کتابه ای از سوره « انا فتحنا» بر آن الحاق کرد و القاب شاهرخ بها در خان بر درگاه مسجد زینت داد و چند خانه ویرانه را که درجنب مسجد (برسوی دست راست آن) بود به جماعتخانه ای مبدل کرد و درگاهی در جنب آن ساخت و کاروانسرای ریسمان فروشان را که روبروی در بزرگ مسجد بود داخل صحن مسجد کرد و بردر مسجد حوضی و چاه آب سرد احداث کرد.
مطالبی که مولف تاریخ جدید یزد در همین موضوع آورده مشروح تر است: «و شاه نظام از ابرقوه به یزد آمد و کاشی مسجد تمام کرد. و بر دست راست صفه جماعتخانه عالی بساخت و بر درگاه جماعتخانه گنبدی ساز کرد و فراشخانه به در مسجد بساخت. و بیرون در مسجد کاروانسرایی بود که ریسمان فروشان در آنجای می بودند بکند و ساحت در مسجد کرد و ده دکان از یمین و یسار آن ساز داد. و در میان ساحت حوضی وسیع و خلوت بساخت و آب تفت در آن جاری کرد. و بر در مسجد چاهخانه آب سرد بکند و فراخ گردانید و منقّش کرد و مولانای اعظم شرف الدین علی به التماس شاه نظام این ابیات بگفت و به کتابه چاهخانه ثبت کرد.
سال 836
ایالت و حکومت یزد در عهد شاهرخ (807-850) به عهده کفایت امیرجلال الدین چقماق شامی قرار گرفت و زن او به نام بی بی فاطمه خاتون سطح مسجد را از سنگ مرمر فرش گردانید و دو ستون چپ و راست گنبد به کاشی تراشیده مرتب ساخت و منبر که از چوب بود و پوسیده گشته بود از آجر منقش بساخت.»
و نوشته اند که به دستور زن مذکور خاک مورد لزوم را در ساختن منبر از کربلا حمل کرده بوده اند. براساس کتیبه هائی که هم اکنون باقی است و بعداً متن آنها نقل خواهد شد تصرفات بی بی فاطمه خاتون مربوط به سال 836 ه.ق است.
قبل از سال 861
مرمت بعدی در مسجد جامع تصرف خواجه معین الدین میبدی است که از وزرای یزد در عهد تیموریان بود و آثار متعددی از خود در یزد بگذاشت و چون جماعتخانه شاه نظام را در حال انهدام دید آن را مرمت کرد « و رونق آن جماعتخانه بیفزود و هر جمعه بیش از صلوه با متعلقان در آن جماعتخانه حاضر می گردید . . . ».
سال 861
در این سال امیرنظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی که حکومت یزد بر عهده اش قرار گرفته بود «القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه به خط مولانا شمس الدین محمد شاه خطّاط به کاشی تراشیده به کار گذاشت».
میان سالهای 930-985
در زمان سلطنت شاه طهماسب آقاجمال الدین محمد مشهور به مهتر جمال به وزارت یزد آمد و طبق نوشته محمد مفید مستوفی «بر دو رکن طاق سردرگاه اصل (مسجد جامع) دو منار بر سوی آسمان کشیده . . . و قبه ای بالای قبه گنبد متصوره به اتمام رسانید».
زمان صفویه و قبل از سال 1090
آخرین اطلاعاتی که از عهد صفوی درباره مسجد مذکور داریم دو خبری است که در جامع مفیدی راجع به وضع مسجد در عهدی نزدیک به زمان تألیف او قید شده است و عیناً از آنجا جهت تکمیل اطلاعات تاریخی مربوط به مسجد جامع نقل می شود، بدین شرح: «و چون نوبت تولیت شرعی به . . . مولانا عبدالحی انتقال یافت در رواج و رونق و تعمیر آن مسجد . . . سعی موفور نموده . . . و آشخانه ساخته اطعام یومیه به جهت فقرا و مساکین مقررّ نمود و ساحت در مسجد و دهلیزها و اطراف و جوانب از سنگ فرش نمود و املاک و رقبات و دکاکین بیشمار از حال مسجد خریداری کرده داخل موقوفات آن سرکار گردانیده و بعد از او . . . مولانا شهاب الدین عبدالله خلف . . . آن جناب علم تولیت شرعی افراشت و بسیاری از رقبات و املاک در شهر و بلوکات خریده و اجرای قنوات و مزارع کرده بر موقوفات مزید ساخت».
سال 1240
شاهزاده محمد ولی میرزا از سال 1236 ه.ق به حکومت یزد رسید از جمله کارهای خیری که در آنجا کرد ایجاد شبستانی زمستانی (گرمخانه) در جانب مغرب صحن مسجد است که مساحت آن کمی از هزار متر بیشتر است. اطراف صحن رواق هایی ساخت که همه از آجر و گچ است و صحن را نیز مورد تعمیر و مرمت قرار دارد. وضع مسجد و موقوفات آن درسال 1257 ه.ق طبق نوشته عبدالوهاب طراز چنین بوده است: «در سنه 1240 ه.ق محمد ولی میرزا بناهای قدیمه مسجد مزبور را به تازگی تعمیر فرموده».
آخرین تصرفات و مرمت های چشمگیری که در ظاهر و باطن مسجد شد مربوط است به اقداماتی که از سال 1324 ه.ش توسط هیأت حامیان مسجد جامع کبیر شروع شد. محرک واقعی و بانی حقیقی این اقدام خیرخواهانه شخص حاجی سیدعلی محمد وزیری از روحانیون و وعّاظ نیکدل و بسیار ساعی شهر یزد است که مدت پانزده سال دائماً به تشویق و ترغیب عامه به منظور کمک مالی جهت اتمام کارهای ساختمانی مسجد پرداخت و خود منظماً در رسیدگی به جزئیات امور آن صرف وقت کرد.
افشار 123- 114 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، فضای جلوخان
در پیش درگاه شرقی و روبروی در ورودی دو قطعه میله سنگ مرمر استوانه به بلندی 125 و حدمتوسط محیط 155 سانتی متر نصب است که بر محیط آن نقوش درخت و حیوان کنده کاری شده است.
در باب این دو ستون مرمر، که بر سر آنها به شکل بشقاب گودیی دیده می شود، احتمال می دهم همان دو شمعدانی باشد که ذکر آنها در تواریخ یزد شده و از جمله در تاریخ یزد آمده است: «در مقابل مسجد جامع شهر کاروانسرایی خراب بود مشهور به تیم ایازی. در آن مقام حمامی علی مروّح با مسلخ و قبه عظیم بساخت (مراد امیر چقماق شامی است) و حیاض و تلیتن و سقایه متصل به آن و آب تفت در مسلخ جاری کرد. بغایت حمام دلنشین است. احداث آن در سال خمس و عشرین و ثمانمائه بود و در درگاه حمام دو شمعدان مرمر نهاده و ستون شاهبان درگاه است» عبارت احمد کاتب در این باب چنین است: «و دو طشت شمع از سنگ مرمر مقابل در حمام نهاده و ستون ها بر آن حکم کرده.»
افشار 124- 123 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، سردر و پیش درگاه
کتیبه های سردر شرقی در قسمت پیشانی آن که کاشی کاری جدید است عبارت است از:
1،1- “بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحنا لک فتحاً مبینا . . . بل کان الله بماتعلمون خبیراً. صدق الله العلی العظیم” (به عرض چهل و پنج سانتی متر) در دوره اصلی درگاه و به خط ثلث از کاشی سفید بر زمینه آبی.
2،1- “قال عزّ اسمه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها مالغدو والاصال” (النور،36) در پیشانی و به خط کوفی مورخ 1370 ه.ق که از روی کتیبه خط کوفی قدیمی تهیه شده است.
3،1- سوره جمعه به خط ثلث و عرض چهل و پنج سانتی متر که محیط بر نیم طاق مقرنس است. میان دو حاشیه سوره “انا فتحنا” و سوره “جمعه” از سمت بالا به پایین هفت قطعه طاق نما و گل اندازی است و در قطعه وسطی کتیبه «لا اله الّا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً حقاً» دارد.
1،2- کتیبه های سردرشرقی در قسمت تو رفته یعنی نیم طاق آن. عبارت است از:
2،2- کتیبه ای در شش شمسه از کاشی معرّق در دو طرف (هر طرف سه شمسه) و به خط نسخ و مورخ سال 891 ه.ق که قطر هرکدام پنجاه سانتی متر است و در آن ها ابیات زیر خوانده می شود:
3،2- کتیبه خط ثلث به عرض پنجاه سانتی تر و مورخ سال 819 ه.ق که در عهد شاهرخ بهادرخان به کاشی معرق و به اهتمام شاه نظام کرمانی نصب شده است.
4،2- کتیبه دیگر در همین قسمت و بر بالای کتیبه قبلی قرار گرفته و به خط کوفی بنّائی رنگهای فیروزه ای و سفیدست و چون کتیبه قدیم آن ریخته بوده به انتخاب آقای سیدمحمدتقی مصطفوی بیت دیگری را در کتیبه تکرار کرده اند.
5،2- متن کتیبه خط ثلث از محمد حکیم (که کتیبه دیگری هم از او در درگاه شرقی مسجد میرچخماق وجود دارد) در همین قسمت و متصل به در وجود دارد.
6،2- در قسمت مقرنس درگاه ده اسم از اسماء باری تعالی در شمسه ای که کاشی آن جدید است و نیز در شمسه دیگر سوره “قل هوالله” به خط نسخ پیچیده زنجیری دیده می شود، همچنین «الله، محمد، علی» به خط کوفی.
7،2- کتیبه دوازده امام داخل ترنج و بالای سردر به خط نسخ عمل حسینعلی محمودی معمار مهریزی و مورخ سال 1365 ه.ق که تعمیر سردر و منارها را عهده دار بوده است.
8،2- در دو طرف درگاه دو طاقچه با طاقنما به شکل محراب که سراسر از کاشی معرق است وجود دارد و در داخل هر یک سه گل مربع با خطوط کوفی دیده می شود با عبارات الحمدالله (چهاربار)، الحکم لله (چهاربار)، الملک الله (چهاربار)، و در دو طرف در به همین نقوش القوه لله (دست راست) و العزه لله (دست چپ).
9،2- در کناره های دو طرف این دو طاقچه نام های محمد و علی به خط کوفی تزئینی میان گل و بوته های کاشی معرّق تکرار شده است.
10،2- بالای سر این دو طاقچه دو شمسه بسیار زیبا از کاشی معرّق قرار دارد که در داخل آنها به خط کوفی «یا سلطان یا سبحان» تکرار شده است.
11،2- در دوره محراب نمای در دارد: « عمل العبد الضعیف المحتاج الی رحمه الله تعالی . . . (یک اسم پاک شده) بن محمود الحاج تاج الدین کدوک البناء».
12،2- در چوبی دو لنگه که هر لنگه به عرض 5،1 متر و به ضخامت یازده سانتی تر و از لحاظ منبّت و کنده کاری ازآثار قدیم و جمیل این مسجد است.
افشار 128 – 124 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، دهلیز
آثاری که در کریاس چهارگوش (که طبق یکی از لوحهای سنگی منصوب در همانجا در قرن هشتم دهلیز نامیده میشد و این دهلیز همان است که امیرشمس الدین محمد در سال 777 ه.ق از مال موقوفات مسجد ساخت) و محل سقایه کنونی دیده می شود به ترتیب از طرف دست راست به چپ عبارت است از:
1- سقف دهلیز گنبدی شکل است و با رنگ اشکال هندسی بر آن رسم کرده و نمای آجرکاری به آن داده اند. بسیار خوش طرح و خوش رنگ است.
2- در دوره زیر سقف کتیبه ای به رنگ آبی و خط نسخ خوش بر گچ مورخ سال 777 ه.ق هست که متأسفانه سائیدگی و خرابی به آن روی آورده است و طبق ضبط تاریخ جدید یزد امیر شمس الدین محمد پس از ساختن دهلیز کتیبه مذکور را ثبت کرده است. متن کتیبه قصیده هایی است از سید حسن متکلم نیشابوری به مطلعی که مصراع اول آن «سلام کالطاف آله الممجد» است.
افشار 144- 128 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، منار
بنحوی که پیش از این ضمن بیان تواریخ احداث اجزاء مسجد گفته شد، دو منار مسجد به دستور آقاجمال الدین محمد مشهور به مهتر جمال که در عهد شاه طهماسب سمت وزارت یزد با او بود برپا شد. در سال 1313 ه.ق چون فرو ریخت تجدید بنا گردید. بلندی منارها از سطح زمین قریب پنجاه متر اندازه گیری شد و محیط منارها از محلی که بدان وارد می شوند هشت متر است. بدنه آن ها کاشی چسبانی و اسماء جلاله و آیات قرآنی در آن نقش شده است.
افشار 145- 144 : 1350
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، شبستان
این شبستان تابستانی در سال 777 ه.ق به دستور شاه یحیی مظفری ساخته شد. در آن محرابی ساخته اند که قسمت فوقانی آن از گچ و مقرنس کاری است. درمحراب هشت قطعه کاشی معرق (به اندازه 30×35 سانتی متر ) و در قسمت زیرین آن مستطیلی از کاشی معرق به اندازه 58×108 نصب شده است که نقش گل و بوته و عبارت «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم» بصورت پیچیده و بسیار زیبا در آن تزئین و ترکیب شده است.
عرض شبستان غربی نه متر و طول آن سی و هشت متر است و قسمت بالا دارای پنجره های شبکه دار و شاه نشین های ازاره دار از کاشی های عصر تیموری است. این شبستان در زمان حکومت امیرغیاث ساخته شده و بنا به قول آقای سیدعلی محمد وزیری تا این اواخر هم به نام «غیاثیّه» مشهور بوده است.
شبستان شاهزاده به عرض بیست و طول سی و هفت ذرع شاه در طرف غربی صحن شمالی توسط شاهزاده محمد ولی میرزا در سال 1240 ه.ق ساخته شد. دارای چهل و هشت ستون است.
افشار 1374، 146- 145
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، صحن داخلی
طول صحن پنجاه و سه متر و عرض آن بیست متر است و در قسمت وسط آن مهتابی به اندازه 35×15 متر برای اقامه نماز ترتیب داده اند.
1- در قسمت شرقی صحن نزدیک به دهلیز محوطه ای به ابعاد 3×5،2 متر با دیواره آجرچینی مشبک جدا شده است و از قدیم الایام به نام «قرائتخانه» موسوم بوده است و آن را محل اعتکاف می دانند. در سمت قبلی این محل محرابی به اندازه 64×50 سانتی متر از کاشی های آبی مسدّس شکل ساخته اند و بر روی آن با تراشیدگی کلمات «الله، محمد، علی، حسن، حسین سنه 890 ه.ق» را نقر کرده اند. در وسط صحن اکنون مهتابی (سکووار) بزرگی وجود دارد که محل اقامه نماز است.
افشار 147- 146 : 1350
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، ایوان اصلی
طول ایوان از ابتدا تا محراب سی متر و عرض آن چهارده متر است. آثاری که در این قسمت مسجد دیده می شود به ترتیب از قسمت خارج به داخل آن عبارت است از:
1- کتیبه کاشی معرق و به خط نسخ در دور طاق، دوازده امام است.
2- در قسمت فوقانی دو طرف ستون های مدخل دو مربع و به خط کوفی عبارت «الملک لله» نصب است.
3- کتیبه کاشی معرق به خط نسخ بر بالای سرستون.
4- زیر ستون های دوطرف ایوان از سنگ مرمر است و بر روی هر یک به خط نسخ «عَجّلو بالصلوه قبل الموت» نقر شده است.
5- از ابتدای قسمت خمیده طاق ایوان و از طرف راست آن کتیبه ای به خط نسخ جلی خوش که سوره «الفتح» است شروع و در دوره حیاط دور می زده و در طرف دست راست تمام می شده است. ولی از قسمت حیاط چیزی باقی نیست. از «مستقیماً اخری لم» تا «یعجب الزارع» به طرف مقابل آن ختم می شود.
کتابت این کتابه به نحوی که در تاریخ جدید یزد مضبوط است کار بهاء الدین هزارسپ است که از خوشنویسان نسخ زمان خود بود. در جامع مفیدی اطلاعات بیشتری در خصوص او مندرج است که به اختصار نقل می شود: «مولانا در آن وقت سن شریفش از هشتاد متجاور شده بود. تعهد آن اثر نمود. در همان شب درعالم رویا به خدمت سرخیل انبیا مشرف گشته، آن حضرت او را به نوشتن کتابه امر فرمودند. او ضعف باصره و رعشه دست را عرض نمود. حضرت قلمی تراشیده به او شفقت فرمودند. چون از خواب درآمد قلم را در دست خود یافت . . .» نیز گوید: در علم انشاء و مهارت در آن رایت بی مثلی می افروخت.
6- بر سقف ایوان به کوفی بنائی اسماء خداوند به شکل چهارگوش و پیچازی کتیبه شده است.
7- از قسمت های بسیار جالب توجه و هنرمندانه بر جرزهای صفه دو قطعه کاشی کاری معرق ممزو با آجرهای ضربی با نقش گل و بسته است که همانندش در محراب نیز به کار رفته است.
افشار 149- 147 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، زیرگنبد
1- در دوره طاق گنبد و متصل به خمیدگی آن سوره “الاسری” به خط نسخ کتیبه شده است.
2- زیرطاق به کوفی بنائی و کاشی فیروزه ای “الله اکبر” تکرار شده است.
3- داخل مقرنس ها «محمد»، «علی» تکرار شده است.
4- زیر گوشواره ها “الله اکبر” به کوفی تکرار شده است.
5- بالای سردرگاه های زیر گنبد “علی” به کوفی تکرار شده است.
6- بر دیوارهای شرقی و شرقی زیرگنبد «الله» «محمد» با کاشی و به کوفی بنائی کتیبه شده است.
7- بر دیوارهای شمالی و جنوبی با کاشی و کوفی بنائی «سبحان الله و الحمدالله ولااله الّا الله والله اکبر و لااله الّا الله محمد رسول الله» کتیبه شده است.
8- در قسمت بالای محراب در دو طرف آن دو گل به شکل شبدر از کاشی معرّق نصب است که در درون آن چهار «علی» و «بسم الله الرحمن الرحیم – شهدالله انه لااله الّا الله خیرالرازقین» نقش شده است.
9- در قسمت پیشانی محراب «اقم الصّلوه …. (تا) نافله لک» به خط کوفی، و نیز «اقم الصلوه …(تا) مقاماً محموداً» به خط نسخ، و «لااله الّاالله محمّد رسول الله علی ولی الله حقاً حقّاً » به خط نسخ درشت، و «دوازده امام» به خط نسخ ریز با رقم «کتبه کمال» کتیبه شده است.
10- بر روی دو ستون لبه محراب داخل دو گل هشت ضلعی به قطر ده سانتی متر کتیبه ای از کاشی معرق و به خط نسخ وجود دارد.
11- قسمتی از تزئینات داخل محراب امتزاجی از کاشی معرّق و آجرهای ظریف ضربی نقش دار است.
12- در دو طرف دو راه دالانی آمد و شد مشبک از کاشی های ظریف وجود دارد (برای زنانی که می خواسته اند برکنار از جماعت مردان، برای سئوال از امام مسجد، پیش او بیایند) که بر بالای آن ها دو کتیبه به خط نسخ از کاشی معرّق نصب است.
13- در سقف گنبد نقش های هندسی شکل از کاشی تعبیه شده است و در یکی از آنها که در جهت قبلی گنبد است و نام بنای گنبد رقم شده است.
14- بر قسمت پایین جرزهای صحن زیرگنبد شمسه ها و ترنج ها و گل های بسیار زیبا که از طرح های هندسی و نقش های گل و بته و از کاشی معرق است جلب نظر می کند.
افشار 151- 149 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، دالان ها و شاه نشین های متصل به ایوان
1- دیوار جرزهای واقع در دالان های متصل به صفه اصلی گچکاری است و در آن ها اشکال هندسی و لابلای آنها به خط کوفی کلمات “الله، محمد، علی” و نیز نقش های زنجیری گچبری شده است.
2- بر روی آجرهای سقف دالان دست چپ متصل به صفّه اصلی خطوط هندسی از گچ رسم و «الملک لله» بصورت زنجیری تکرار شده است و در وسط سقف در دایره ای کلمه «محمد» چهار بار به کاشی سفید و چهار بار از کاشی زرد بطور درهم و به خط کوفی تزئینی بسیار تزئینی نصب است و در مرکز آن سه بار نام «علی» به خط کوفی کار شده است.
3- در شاه نشین دست چپ که رو به محراب است سنگ مرمری به اندازه 35×63 سانتی متر به دیوار نصب است و بر دوره آن به نسخ کتیبه شده است. در وسط آن نقش قندیل دیده می شود.
4- در همین شاه نشین سنگ مرمری به اندازه 41×95 سانتی متر به دیوار نصب است که در وسطش نقش گل به شکل سرو و دو لچک در قسمت فوقانی نقر شده و در دوره اش به نسخ عبارت و آیه ای کتیبه شده است.
5- بر دیوار شاه نشین طبقه بالایی (در طرف دست چپ ایوان) یک قطعه کاشی معرق به اندازه 55×106 با نقش گل و بوته که کار قرن نهم هجری است نصب است (همانند آنکه به شماره 8 مورد معرفی قرار گرفت).
6- بر دیوار شاه نشین طبقه بالایی(در طرف دست چپ ایوان) یک قطعه کاشی معرق به شکل دایره (به قطر 53 سانتی متر) نصب است. (کار قرن نهم هجری).
7- بر دیوار شاه نشین طبقه بالایی (در طرف دست چپ ایوان) یک محراب از کاشی معرق نهم، به اندازه 102×57 سانتی متر نصب است.
افشار 152- 151: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، در و درگاه های شمالی و غربی
1- اطراف درگاه شمالی جدیداً کاشی کاری شده است، اما در آلت سازی و کنده کاری شده آن از آثار قدیم است. عبارات فارسی کتیبه سردر چنین است: «این مسجد جامع کبیر از وجوه بریّه و خیرات اصناف مردان و زنان مسلمین یزد و یزدی های سایر بلاد و از وجوهی که هر هفته پس از فراغ از نماز جمعه در صندوق اعانات فراهم می آمد به اهتمام داعی اسلامی سیدعلی محمد وزیری عریضی تعمیر گردید. سال یکهزار و سیصد و شصت و هفت 1367 ه.ق، کتبه علی محمّد کاوه».
2- اطراف درگاه غربی جدیداً کاشی کاری شده است، اما در آلت سازی و کنده کاری شده آن از آثار قدیم است.
افشار 153- 152 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، سنگ های قبر غیرمنصوب
1- سنگ قبر خاکی رنگ به اندازه 36×69 که از زیر خاک گرم خانه علاء الدوله گرشاسپ به دست آمده است و بر آن عباراتی به خط کوفی نقر شده است.
2- سنگ قبر خاکی رنگ به اندازه 38×58 که از زیر خاک های خرابه های شبستان علاء الدوله کرشاسب به دست آمده و بر آن عباراتی به خط کوفی نقر شده است.
3،15- دو تکه از سنگ قبر خاکی رنگ مربوط به قبر تقی الدین حسن اسفنجردی که مطالب منقور بر آن به خط نسخ است. از این تقی الدین حسن اسفنجردی در تواریخ یزد نامی نیست و از مطالب منقور سنگ قبرش برمی آید که مردی عارف و از متصوفه بوده است. اسفنجرد دهی بوده است در میان ریگ و نزدیک به عزّآباد.
افشار 155- 153 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد جمعه، کتابخانه
کتابخانه ای که در جوار مسجد قرار دارد تأسیس آقای سیّد علی محمد وزیری است و در 1334 ه.ش ایجاد شده است. در زمان نگارش این سطور (فروردین 1350) دارای بیش از بیست هزار کتاب چاپی و سه هزار و پانصد و هفتاد نسخه خطی است.
بسیاری از نسخ خطّی این کتابخانه دارای اهمیت علمی و تاریخی و آرایشی است و فهرستی از آن ها توسط آقای محمد شیروانی فراهم آمده و انجمن آثار ملی بانی طبع آن شده است. این کتابخانه از طرف آقای وزیری بر آستان قدس رضوی وقف و محل دائمی آن مسجد جامع یزد معین شده است. آقای وزیری در جمع آوری کتب و خریداری بسیاری از آنها نیت پاک و همت بلند مصروف کرده اند. عده ای از کتاب های خطی این کتابخانه از خاندان های فرساد (حاج شیخ محمود عالم و ادیب مشهور یزد)، شیخ محمد کفائی، معتمد الحکمای ریاضی، حاجی سیدحسین رضوی، کاظم علائی، عباس استادان، حاجی ابوالحسن رشتی، و حسین نواب یزدی به کتابخانه انتقال یافته است.
افشار 155: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد چهار منار (یا) مسجد خضرشاه
محله چهارمنار از محلات قدیمی است. نام قدیم آن موضع کوی بهروک بوده است. وجه تسمیه جدیدآن به مناسبت وجود چهار منار دو مدرسه مقابل هم (معروف به مدرسه چهارمنار) که بوده است به دستور شمس الدین محمد بن رکن الدین درسرکوچه بهروک ساخته شده (در سال 728) و موجب آبادی آن محله گردید.
یک حدّ این محله رودخانه خشکی است و پلی بر روی آن زده و آن را « پل چهارمنار » نام گذارده بوده اند. محله چهارمنار از محلات معروف خارج از حصار و محل باغ های دوره شهر بوده است و قسمتی ازآن به نام کوچه بهروک موسوم بوده است.
مولف جامع مفیدی گفته است: «کوچه بهروک که اکنون به چهار منار اشتهار یافته.» نام کوچه بهروک به عنوان سکه بهروک و کوی بهروک در جامع الخیرات به مناسبت آثاری که شمس الدین محمد در آنجا ایجاد کرد مکرر آمده است و آنرا «ظاهر یزد» دانسته و در مواردی چند نام آنجا و اهرستان را مجتمعاً آورده است.
مسجد خضرشاهی (که میرخضرشاه هم می گویند) مرکب از ایوان و صحن تابستانی و گرمخانه از آثار سیدامیرجلال الدین خضرشاه است و آغاز بنای آن سال 849 ه.ق بود و در زمان تألیف تاریخ جدید یزد هنوز به اتمام نرسیده بود.
جلال الدین خضرشاه از مردان دولتمند و خیر یزد و صاحب ابنیه و آثار زیادی بود که تواریخ یزد به آنها اشاره شده است.
تفصیل بنای مسجد مذکور در تاریخ جدید یزد چنین است: «این مسجد جدید به موضع کوچه بهروک مرتضی اعظم امیرجلال الدین خضرشاه ادام الله سیادته ساخته . . . و در عمارات و بقاع الخیر اهتمام تمام به جای آورد و دست ارادت به خلفای مرشدی داده و به کسوت شیخ مرشد درآمده. و در کوچه مذکور در جنب دولتخانه خود مسجد جدید بنا فرموده و در میان مسجد پایابی به نهر کیفر امرز حفر کرده و جماعتخانه ساخته و بر یسار مسجد خطیره ای به جهت مدفن خود پرداخته و قبر حفر فرموده …
و در جنب خطیره چمنی به غایت مروّح ساخته و در پیشان چمن بقعه مروّح ساخته موسوم به مرشدیه وعلما و اهل الله و درویشان غالب اوقات در آن بقعه ساکن باشند. و درصبح وشام نقاره مرشدی می زنند . . . و بنای این مسجد در سنه تسع و اربعین و ثمانمائه بوده، اما هنوز اتمام نیافته، به خیر و زودی تمام گردد، ان شاء الله.»
محمد مفید مستوفی در جامع مفیدی اطلاعاتی در تکمیل مطالعه مذکور در فوق دارد و می نویسد: «مزارع بهاد نیاباد حوالی اردکان و بسیار حقّابه و باغات و اراضی در اهرستان تفت قهستان خریده بر مسجد مزبور وقف فرموده و حاصل آنها را که قریب پنجاه و پنج تومان میشود در وجه وظیفه طلبه علوم و مرسوم حفّاط . . . مقرر کرد . . . و به سبب دخل جمعی از اولاد آن جناب که خود را متولی شرعی می دانند و تمامی حاصل به مصارف غیرمقرّر صرف می نمایند، مسجد رو به خرابی آورده و چراغش خاموش . . . مانده و سیادت پناه میرعسکر خضرشاهی که خود را از محله اولاد سیدموسی الیه می داند به امر تولیت اشتغال دارد . . .».
کوچه ای که مسجد میرخضر شاه در آن قرار دارد به نام کوچه بندون شهرت دارد و به لفظ قلم آن را « بندان » می دانند. در استشهادنامه مورخ 1310 مسجد کوچک همین محله نام آن کوچه بندار ضبط شده است.
آثاری که اکنون در این مسجد دیده می شود عبارت است از:
1- سراسر محراب از کاشی های معرّق (83×115 سانتی متر) عصر تیموری پوشیده شده است.
2- بدنه سمت شرقی منبر از کاشی معرّق و بلندی آن 147 با عرض 192 سانتی متر است.
3- در محراب گرمخانه یک قطعه سنگ مرمر به اندازه 60×155 اما بی هیچ نوع ظرافتی، مورخ 1294 نصب است بر اطرافش دوازده امام نقر گردیده است.
4- درین مسجد یک قطعه قالی بافت سال 1350 ه.ق به اندازه 40،7×25،4 متر به طرح سجاده ای (خانه خانه) و با نقوش درخت و بوته وجود دارد. در دوره آن صورت موقوفات مسجد و نیز در چهارگوشه اش عبارتی بافته شده که چنین است:
« 1350- وقف موبّد شد این قالی بر مسجد خضرشاهی به محله چهارمنار یزد سه ربع از منال از مزرعه مشاع بها بادالدین اردکان و سیمت و دوجره یکهری (کذا) از قنات اهرستان و ده تعفیز زمین واقعه لشکر باغ در اهرستان که واقفین متولّیان اولاد مرحمتشان واقف مقیم اردکانند و ده نفر نظّار ساکن یزد، حاجی سیّد محمّد رضای میبدی ملتمس دعا، کارخانه ثابتی رضا 202.
تمامی یک در باغ و عمارات معروف به باغ چشمه سورمه واقعه در تفت و تمامی دوازده جرّه از قنات وری تفت. تاریخ شهر محرّم 1350.»
از پایاب واقع در مسجد آب مشهور به «آداب بریده» می گذرد.
افشار 253- 249 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد چهل محراب
این مسجد به گفته جامع مفیدی در محله شهرستان و حوالی «زندان اسکندر» و به حساب امروز در کوچه عرب ها از محله فهادان واقع و از بناهای خواجه شمس الدین محمد تازیکو است. در تاریخ یزد آمده است که: «خواجه شمس الدین محمد تازیکو مسجد چهل محراب انشاء کرد و خانقاه و عمارتی بساخت و چهار دانگ از قریه هنزا وقف برآن مسجد کرد و مصلی و عیدگاه مقابل شیخ (جمال) الاسلام اعظم سعید ازانشاء اوست.»
سبب تسمیه مسجد به چهل محراب آن است که در آن چهل محراب کاشی تعبیه شده بود. درحال حاضر فقط شش قطعه از کاشی ها باقی مانده است (سه کاشی در غرفات شرقی و یکی در صفّه غربی و دو تا در اطاق مقبره ای واقع در سمت جنوبی مسجد که در سطور زیر معرفی خواهد شد) بنای فعلی مسجد و تجدید اساس و تعمیرات آن معلوم نیست که از آن چه عهدی است. کاشی های مورد ذکر از حیث اندازه و اسلوب ساخت و رنگ و طرح نظیر کاشی منصوب در مسجد کوچک ابوالمعالی است. گمان می کنم که آن هم متعلق به این مسجد بوده و بعدها به محلّه ابوالمعالی نقل شده است.
زمان و اسلوب این کاشی ها مطابقت دارد با کاشی قبری که در محراب مسجد باغ صندل مورخ سال 667 ه.ق باقی است. در جهت قبلی حیاط وسیع مسجد و داخل اطاقی که به کوچه دری دارد. صورت یک قبر وجود دارد که آن را اهل محل «مزارآقا» می نامند و محترم می دارند. بر روی قبر صندوقی از چوب قرار گرفته و یک قطعه کاشی فیروزه ای رنگ با نوشته «بحسن توفیقه» به خطّ نستعلیق و بطور برجسته بر دیواره عمودی قبر نصب است. این قطعه کاشی قسمتی است از کتابه ای که حمل و مطلب آن معلوم نیست. این کاشی از قرن هفتم هجری است.
افشار 256- 255 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد چهل محراب
این مسجد از بناهای خواجه شمس الدین محمّد تازیکو در اواسط قرن هفتم هجری است. به دلیل وجود چهل محراب کاشی، نام مسجد چهل محراب گذاشته شده است، هرچند اکنون فقط شش محراب آن باقی مانده است.
افشار سیستانی، 254: ج 2 : 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد حاجی ابراهیم (یا) باغ بهشت
مسجد متوسطی است در کوچه دارالشفا و نام آن را در سال 1380 به باغ بهشت برگردانده اند. نیز بنای قدیم آن را خراب کرده و بنای جدیدی بر جای آن ساخته اند. بانی آن حاجی ابراهیم زرگر بوده و در کتابچه موقوفات یزد راجع به آن آمده است که:
«از ابنیه قدیمه دارالعباده در سنوات سابقه به جهت زیادتی رونق و آبادانی بازار اندرون حصار نهایت معموری می داشته، چون در این زمان بازارهای خارج بیش از پیش آباد گشته مسجد مزبور شکسته و از رونق افتاده . . . » آثاری که از بقایای مسجد قدیم در آن دیده شد عبارت است از:
1- کاشیهای شش ضلعی لاجوردی قرون هشتم و نهم هجری که در محراب جدید نصب کرده اند.
2- سنگ مرمر منصوب در محراب به اندازه 56×80 سانتی متر که عباراتی بر آن منقورات است.
افشار 244 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد حاجی ابراهیم
بنای اولیۀ مسجد حاجی ابراهیم مربوط به قرن هشتم و نهم هجری است و در سال 1380 مورد بازسازی قرار گرفته است. از آثار قابل توجه مسجد، کاشی های شش ضلعی قرن نهم و سنگ مرمر محراب مورخ 1146 هـ .ق است.
ملّازاده، 262: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد حاجی محمدعلی عرب
این مسجد در محله فهادان در کوچه ای مقابل مسجد چهل محراب قرار دارد و تأسیس سال 1297 ه.ق است. بر سنگ مرمر (42×44 سانتی متر) منصوب و در محراب به خطّ نسخ عادی این عبارات منقورست: «وقف بر مسجد مرحمت شان حاجی محمدعلی عرب 1297. تعمیر مسجد نمود حاجی محمد کاظم عرب1351. یکی از زیلوهای مسجد بافت سال 1297 ه.ق است».
افشار 256: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد خضر
ویرانه های این مسجد جنب بقعه شیخ احمد فهّادان (واقع در کوچه فهّادان) است. نزد عامه چنین مشهور است که علی بن موسی الرّضا در آنجا نماز گزارد. در جامع الخیرات یعنی قدیم ترین سند مکتوب درباره یزد راجع به این مسجد آمده است.
نام بانی مسجد خضر در تاریخ یزد خواجه ضیاء الدین محمد وزیر آمده و گفته شده است که «در کوچه فهّادان که مقابر اولیا است آثار خیر او ظاهراست و مسجد خضر در جنب مقابر از استحداث اوست.»
اما اشکالی در این مورد وجود دارد و آن این است که تاریخ اتمام مدرسه ای که این وزیر ساخت در سال 788 ه.ق ذکر می کند و طبعاً زمان ایجاد مسجد هم همان حدودها خواهد بود. در این صورت چگونه ممکن است ذکر مسجدی که حدود سال 788 ه.ق ساخته شده در جامع الخیرات تألیف سال های حدود 732 ه.ق آمده باشد! قطعاً بر مولف تاریخ یزد اشتباهی روی آورده است. احتمالاً تاریخ مدرسه مورد ذکر 688 ه.ق بوده است. یا چون ذکر این مسجد در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی نیامده ممکن است که انتساب بنای مسجد به ضیاء الدین محمد غلط بوده و مولفان بعدی از ذکر آن ضمن بنای مدرسه ضیائیه امتناع کرده اند.
افشار 258- 257 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد خطیره
بنای کنونی و کلیه کاشی کاری های آن به جز سنگ مرمر منصوب در محراب، از آثار جدید و تازه ساز است. نام آن در وقفنامه اش «روضه محمدیه» ذکر شده است. اکنون هم به مسجد محمّدیه شهرت یافته است.
بنای پیشین خطیره از آثار قدیم بوده است. سواد وقفنامه آن را نزد آقای حیدری دیدم. بدواً به نقل آن که می پردازم خود معرفی گویایی از سابقه مسجد را دربردارد. این سواد حدود سال 1230 ه.ق (که تاریخ یکی از مهرهای سجلات آن است) تهیه شده است. به نحوی که در وقفنامه مسطور است خطیره محمّدیه بقعه ای بوده است برای سکونت فقرا ونیز محل عبادت، و در سال 843 ه.ق از اموال حاجی شمس الدین محمدبن زین الدین علیشاه میبدی در محله ابرومبار که مقابل دروازه فتح یعنی محله ای که بر پیر برج نیز شهرت داشت ساخته شد.
در کتابچه موقوفات یزد محل وقوع آن به جای درب فتح مقابل درب خطیره گفته شده است.
افشار 224- 218 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد خطیره
بنای اصلی مسجد خطیره در سال 843 هـ . ق از اموال حاجی شمس الدین محمّدبن زین الدین علی شاه میبدی ساخته شده است. پس از بازسازی مجدد در دورۀ اخیر، از مبنای اولیّه تنها سنگ مرمر محراب باقی مانده است.
ملّازاده، 262: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد خونزا
این مسجد در روستای خونزا، در 15 کیلومتری مهریز واقع بوده و بنای اولیۀ آن مربوط به قرن نهم هـ .ق است. بر روی در کنده کاری شدۀ مسجد، تاریخ 898 هـ .ق حک شده است.
افشار سیستانی، 440: ج 1: 1348
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ریگ (سر ریگ)
محله سر ریگ (رأس الرّمل) بر اساس ذکری که در جامع الخیرات آمده، درقرن هشتم هجری از محلات خارج شهر و به دروازه مهریجرد نزدیک بوده است. در تاریخ یزد جعفری هم از آن مسجد به نام «مسجد جامع خارج یزد به محله سرریگ» یاد شده است.
اکنون حد شمالی مسجد خیابان شاه و سمت مغرب آن راسته بازاری است که به میدان خان منتهی می شود. اطلاعاتی که درباره این مسجد در تاریخ جدید یزد مندرج است کامل تر از مطلبی است که در تاریخ یزد آمده است، لذا از تاریخ جدید یزد قسمتی که تاریخ مسجد را در بردارد نقل می شود: «این مقام که امروز مسجد است کاروانسرای خراب بود و مقبره ای در جنب آن، مرتضی اعظم سعیدامیرمعین الدین اشرف که از اعاظم سادات عریضی بود بخرید، و صفّه و گنبد و مقصوره برآن نهاد و جماعتخانه بساخت و نهری از آب جریره بر آن جاری کرد و دکانی چند متقارب آن بر آن وقف کرد . . . . و در زمان پسر ابوسعید طبی درگاه این مسجد خراب شد. خواجه توکل قزوینی آن درگاه و گنبد درگاه راست کرد. و در سنه ثمان و تسعین و سبعمائه و بعد از آن خواجه فخرالدین ابرقوهی گنبدی به پیش صفّه نهاد و منبر در اندرون گنبد نهاد و جماعتخانه عمارت کرد. و در سال اربعین و ثمانمائه حاجی خواجه جان تبریزی سه هزاردینار تبریزی وصیت کرد که به خیر جاریه کنند. یک هزار دینار به خرج پایاب و جماعتخانه کردند و تمام آب را در مسجد جاری کردند و در سنه ستین و ثمانمائه به واسطه سیل گنبدخانه و بعضی از جماعتخانه منهدم شد و مدت شش ماه خراب بود و باز به حال عمارت آوردند و اقامت جمعه می کنند».
طبق اطلاعی که طراز به نقل از «نوشته قدیمه» می دهد «راتق و فاتق موقوفات مسجد مزبور بعضی از طایفه سلسله جلیله مدرسیه بقعه شریفه اسحقیّه بوده اند. الحال از قرار نوشته و مهر . . . حاجی رجبعلی ضبط و ربط موقوفات در عهده . . . حاجی میرزا سید مهدی اخ اعیانی مدرس قرار گرفته و در زمان ایالت نوّاب محمّد ولی میرزا در یزد بعضی از دکاکین در سمت شمالی مسجد ابتیاع نموده که شبستانی بنا نهاده که ضمیمه مسجد نماید، توفیق نیافت و در سنه یکهزار و دویست و پنجاه و یک حاجی کاظم نام شهید نام شهیر به کلاهدوز . . . بعضی از زمین مسجد و دکاکین جنب جنوبی را شبستانی در غایت تکلّف کرده توفیق اتمام یافت».
اینک آثاری که در مسجد مذکور قابل توجه است به شرح زیر مورد معرفی قرار می گیرد:
1- منارگلی مزیّن به کاشی با خطوط و نقوش هندسی بنّایی و قفسه ای چوبی در بالای منار. خطوط آن «یا دیّان یا منّان یا حنّان» است».
2- کتیبه خط ثُلث از کاشی معرّق در سه طرف سردر مغرب مسجد که به بازار باز می شود.
3- در آلت سازی و کنده کاری که در همین درگاه نصب است و بر دو لنگه آن این عبارات به خط نسخ خوش نقر شده است.
4- بدنه محراب ایوان اصلی از کاشی های شش ضلعی فیروزه ای و آبی با حاشیه های سیاه و سفید مرسوم قرن نهم هجری است و طاق نمای آن گچ کاری مقرنس است و یک قطعه سنگ خاکی رنگ به اندازه 51×78 نصب و مطالب منقور بر آن به خطوط رقاع و کوفی است.
این نوع سنگ (که در یزد تعدادی از آنها دیده می شود) از آثار قرن ششم هجری است و جز سنگی که از این دست در سال 512 ه.ق برای قدمگاه فراشان تهیه و در محراب آنجا نصب شده بقیه سنگ قبر است.
تصور می کنم که سنگ منصوب در محراب مسجد ریگ هم سنگ قبر بوده است و قسمت وسط آن را که به نام متوفی اختصاص دارد تراشیده و عبارات دیگری که نقل کردیم نقر کرده اند. دو دلیل بدین امر می توان اقامه کرد: یکی آنکه خطّ وسط شباهتی به خطوط حاشیه ندارد. جز این در هیچ یک از سنگ های موردنظر خطّی شبیه به خطّ مورد بحث دیده نشده است. ثانیاً سطح سنگ در قسمت وسط به علت تراشیده شدن خط گودشدگی بیشتری دارد.
5- در شبستان متصل به گنبد و طرف دست راست آن، دیوار محراب از کاشی های مسدّس و وسطش محراب نمای معرّق از قرن نهم هجری نصب شده و طاق آن مقرنس و گچ کاری است.
6- محراب شبستان بزرگ زمستانی دست چپ، که پنجاه ستون دارد، دارای سنگ مرمری به اندازه 85×115 سانتی متر و بر آن به خطّ نسخ و نستعلیق عباراتی منقور است.
افشار 196- 191 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد زاویه
این مسجد در محلّه سردوراه (نزدیک به کوچه بیوک) قرار دارد. علت تسمیه آن به زاویه به مناسبت آن است که قسمتی از آن محله در قدیم به زاویه موسوم بوده و جزء اهرستان محسوب می شده است.
مولف جامع مفیدی در این مورد گوید: «جان آغا خانم همشیره . . . محمدزمان سلطان . . . در زمان اختیار در محله اهرستان به این مکان که الحال به زاویه اشتهار دارد عمارت عالی ساخته و بقعه ای در کمال تکلّف و تزیین به طلا و لاجورد به اتمام رسانیده موسوم به بقعه زاویه و املاک و رقبات بسیار بر آن وقف نموده.»
در جای دیگر از مصنعه زاویه یاد می کند و می نویسد: «در زمان شاه عباس . . . جان آغاخانم همشیره . . . محمدزمان سلطان بایندر ترکمان به اتمام این مصنعه همّت مصروف داشت».
در باب مسجد زاویه که بنایی قدیمی است ولی در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ذکر آن نیامده یگانه اطلاع مکتوب مطلبی است که عبدالوهاب طراز در کتابچه موقوفات یزد آورده است و گوید: «خارج حصار بلده، بانی و واقف و متولی آن معلوم نگشته. اینقدر که از موقوفات باقی مانده دردست عالیشان محمدعلی بیک ولد مرحوم حاجی جعفر بیک زاویه ای می باشد . . .».
اما احتمال من بر این است که بنائی که اکنون معروف به مسجد زاویه است همان بقعه ای است که در جامع مفیدی معرفی شده است و شکل سر در و اشعار کتابه آن به خط نستعلیق و نیز اندرون عمارت مویّد این نظر تواند بود.
افشار 248- 247 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد زاویه
این بنا که به احتمال فراوان مربوط به قرون 10 و 11 ه.ق است، دارای سردری با پوشش مقرنس کاشی و کتیبه هایی به خط نستعلیق و نسخ است.
افشار سیستانی، 248- 247: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد زین الدین آقا
این مسجد کوچک معمولی نزدیک حسینیه هشت واقع است. بر زیلوی مورّخ 1346 نام و موقع آن به صورت «مسجد زین الدین آقا واقعه در محله مخزن داخل حصار» ضبط شده و بر روی زیلوی مورخ 1345 نام مسجد حاجی زین العابدین قید گردیده است!
یگانه اثری که در آن وجود دارد سنگ قبری است به اندازه 50×80 سانتی متر از قرن ششم که بر دیوار سمت قبلی گرمخانه نصب است.
افشار 260- 259 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ساباط
این مسجد در خیابان شاه، نزدیک به میدان شاه و جنب ساباط عربان قرار دارد. عمارت آن منحصرست به یک گرمخانه بزرگ که سقف آن را چارستون نگاه داشته است. کتیبه کاشی موجود در آن از قرن دهم و منقول از مسجد کاروانسرای خواجه و سنگ محرابش مورخ 99 (؟) هجری است (رقم عشرات شکستگی یافته است و خوانده نمی شود).
واقف و بانی مسجد به استناد سنگ محراب شاهمیرالحسنی الاسترآبادی است. مرحوم عبدالحسین آیتی می نویسد که این مسجد در صدسال اخیر تغییر وضع داد. بدین صورت که چون ارتفاع آن با بنای کاروانسرا بی تناسب بود به اجازه میرزا علینقی وقت ساعتی از علمای عصر گنبد و سقف اصلی آن را برداشته و به جای آن سقف مسطحی زده اند تا از پشت بام آن در تابستان ها استفاده شود.
از این شاهمیر استرآبادی که نامش بر روی سنگ محراب میرشاه منقور است به نام خواجه شاهمیر استرآبادی، در جامع مفیدی مناسبت ساختن مصنعه خواجه، یاد شده است و معلوم می شود که از تجّار معتبر بوده و به دست اوزبکان کشته شده است.
آثاری که در این مسجد دیدم عبارت است از:
1- کتیبه از کاشی معرق متعلق به مسجد کاروانسرای خواجه که قسمت باقیمانده آن 90،11 متر (به عرض 52 سانتی متر) است. حدود دو متر از انتهای آن ریخته است و به جای آن کاشی لاجوردی چهارگوش جدید چسبانیده اند. خط کتیبه ثلث و مسطورات آن سوره “جمعه” (به خط ثلث درشت و کاشی سفید) و آیه 164 به بعد سوره “بقره” (به خط ریز ثلث و کاشی زرد) است.
2- سنگ مرمر محراب کنده کاری شد خوش طرح و نقش و ظریف نقول از مسجد کاروانسرای خواجه به اندازه 75×140 سانتی متر با این عبارات: حاشیه: آیه الکرسی (به خط نسخ) و در انتهای آن «سنه م99) (رقم عشرات شکسته است). در جامع مفیدی گفته شده است که مصنعه خواجه را در 997 ه.ق به اتمام رسانیده است.
در زیر این لوح آمده است: «این لوح وقف است بر مسجد میرشاه الحسینی الاسترآبادی عمل اسمعیل سنگتراش».
افشار 262- 261 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ساباط
این بنا براساس سنگ نوشتۀ محراب آن و کتیبۀ کاشی مسجد، مربوط به قرن دهم هجری می باشد. بنا در گذشته دارای پوشش طاق و گنبد بوده و در دورۀ اخیر با پوشش مسطح جایگزین شده است.
افشار سیستانی، 261: ج 2 : 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سرپل بوستان
این مسجد که به «مسجد علیا» نیز مشهور است، از آثار قرن نهم و دهم هجری در یزد است. در ورودی مسجد سنگ قبرهایی مورخ 789 و 921 هـ . ق دیده می شود. بنا دارای دولنگه در چوبی کنده کاری شده مربوط به قرن دهم هجری است.
افشار سیستانی، 155- 154: ج 1 : 1348
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سرپلک
سرپُلک (= سرپولک مذکور در تاریخ جدید یزد) محله ای است که در قرن هشتم خارج از حصار شهر و نزدیک به دروازه قطریان بود.
در جامع الخیرات استطرداداً از آن به عنوان «سرپل» یاد شده است. مولف تاریخ یزد هم، هرجا که موضوع عمارتی در سرپُلک بوده آنجا را «خارج یزد» قلمداد کرده است.
مسجد سرپُلک متصل است به حسینیه. بنای اصلی قدیم آن به اعتبار کاشی های تیموری مسدس با حاشیه سیاه و سفید در دیوارها و دست اندازهای غرفه ها و کاشی معرق با گل و بته در محراب در قرن نهم ساخته شده بوده و به استناد لوح کاشی مربوط به تجدید بنا، در 1123 نوسازی شده است. بالای سردر مسجد از طرف حسینیه یک قطعه کاشی مورخ 1123 نصب است و قطعه ای شعر به خط نستعلیق بر آن خوانده می شود.
افشار 263: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سرپلک
این بنا از آثار قرن نهم هجری است، که در سال 1123 هـ .ق مورد مرمت قرار گرفته است. درون مسجد کاشی های دورۀ تیموری دیده می شود و بر سردر بنا لوحی از کاشی به خط نستعلیق، مربوط به تعمیرات سال 1123 هـ .ق قرار دارد.
گلمبک، لیزا.، 611 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سرچم
سرچشم در قرن نهم از مواضع خارج شهر و نزدیک به دروازه کوشک نو بوده، و مقابر سرچم در آن قرن از مقابر قدیم شمرده می شده.
مولف تاریخ یزد گفته است که قریب شش هزار نفر که در قضیه دربندان پسر ابوسعید طبسی مردند در آنجا به خاک سپرده شده اند. یزدیان وجه تسمیه عامیانه این محل را به سرچم چنین می گویند که چون در سال 673 ه.ق سیل عظیمی جاری شد و محلات مختلف را درهم کوبید مردم بدین محل روی آوردند و به این مناسبت آن را «سرجمع» گفتند و به تدریج «سرچم» تلفّظ کردند.
مسجد کنونی سرچم، مسجدی کوچک است در کنار حسینیه کوچک سرچم، قرقی ندارد. اما در محراب گرمخانه آن دو قطعه سنگ از قرن پنجم هجری نصب است. بدین ترتیب:
1- سنگ قبر مورخ 475 به اندازه 27×41 سانتی متر که آیات و عباراتی بر آن نقل شده است.
3- سنگ دیگری که در این مسجد نصب است سنگ لوح وقفنامه ای است به اندازه 37×59 سانتی متر منصوب بر دیوار شمالی قسمت تابستانی مسجد، به خط نسخ.
4- بر دیوار خارجی مسجد زیر بازارچه یک قطعه لوح کاشی به اندازه 31×22 سانتی متر به خط نستعلیق بر نصب است.
در سفر فروردین 1350 دیده شد که بنای مسجد را کوبیده و به جای آن مسجدی جدید ساخته اند.
افشار 269- 266: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سر سه راه کهنو
قدمت این مسجد که در غرب شهرستان یزد واقع شده است، به طور دقیق مشخص نیست، ولی سنگ قبرهایی از قرن ششم هجری در آن موجود است. بنای مسجد کوچک و دارای یک حیاط بسیار کوچک است.
افشار سیستانی، 58: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سر ریگ
مسجد سرریگ از بناهای قرن هشتم هجری در یزد است. بنا هم اکنون دارای درگاه ورودی، شبستان کوچک و شبستان بزرگ ستون دار، صحن باریک و بلند، ایوان جنوبی، گنبدخانه و رواق های دوطبقه است. کتیبۀ تاریخی سردر بنا به خط ثلث و از کاشی معرق است. پوشش طاق نمای محراب مقرنس گچی است. محراب شبستان بزرگ نیز دارای پوشش مقرنس گچی و لوحی مرمرین حاوی آیات قرآن به خط نسخ و نستعلیق است.
گلمبک، لیزا.، 605- 603 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد سرکوچه شاه علی
مسجدی است یک اطاقه واقع در محله فهّادان. بر روی زیلوهای آن نامش به صورت مسجد در جوب شاه علی هم آمده است. قدیم ترین زیلوی آن از سال 1185 ه.ق و عمل ابن حکیم ربیع اشکذری است.
افشار 270: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه ابوالقاسم
مسجدی است منحر به یک اطاق واقع در زیر ساباط بازارچه شاه ابوالقاسم. یگانه اثر قدیمی و دیدنی آن محراب گچبری شده عصر مغولی آن است.
روبروی همین مسجد، بقایای محراب گچبری شده، بر دیوار خانه ای وجود دارد که به مزار سیدعبدالنّبی مشهور است و در جای خود آن را معرفی خواهم کرد. مقداری از پیشانی گچبری محراب مسجد که باقی است. بر دور محراب سوره “اخلاص” به گچ نقش شده است.
افشار 285، ج 2: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه طهماسب
این مسجد در میدان شاه واقع است. بانی آن خانش بیگم دخترشاه طهماسب است که به عقد مزاوجت نورالدّین نعمت الله بن میرمیران (از خاندان شاه نعمه الله ولی) درآمد و آثار متعددی از خود به یادگار گذاشت، از جمله آنهاست دیوانخانه موسوم به عبّاسیّه که در میدان شاه ساخته بود. از بنای قدیم مسجد اکنون چیزی بر جای نیست. مسجد کلاً در سال های اخیر تجدید بنا شده است.
از آثار قدیم موجود در مسجد دو سنگ مرمر است: یکی منصوب در محراب و دیگری منصوب بر ستون طرف چپ و اینک به معرفی آنها می پردازد:
1- سنگ محراب از مرمر به اندازه 76×145 سانتی متر، نقش آن منحصر به گل و بوته است.
2- سنگ لوح از مرمر به اندازه 75×170 سانتی متر که فرمان عطیّه و تخفیف رسوم بر آن به خط نسخ بسیار خوب نقر شده است.
فرمان مذکور در فوق از آن شاه طهماسب صفوی (930-984) است.
افشار 209- 207 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه طهماسب
این بنا توسط «خانش بیگم» خواهرشاه طهماسب صفوی در شهرستان یزد ساخته شده است. از آثار قدیمی موجود در مسجد، یکی سنگ مرمری با نقوش گیاهی از دورۀ صفوی، و دیگری فرمانی دیوانی به خط نسخ مورخ 969 هـ . ق است.
ملّازاده، 264: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه عبدالقیوم
این مسجد در محله شاه عبدالقیوم واقع است. ایوان تابستانی و شبستان زمستانی بزرگ دارد. در گرمخانه اش دو شبکه هواگیر از کاشی با منفذهای مسدّسی یک بر بالای محراب و دیگری در بدنه شرقی نصب است.
از شاه عبدالقیومی که مسجد بدو منسوب شده در جامع مفیدی ذیل «ذکر کلانتران» به اشاره یاد شده است، بدین عبارت: «بنا بر آن از قدیم الایّام سادات عالیشان و اشراف طوایف انسان به مهم کلانتری خطّه یزد علم اقتدار افرایشته بر مسند تمکن قرار داشته اند، مثل امیر خلیل الله روغنی و معزا شاهمیرا خلف ارجمندش، و سیادت و غفران پناه شاه عبدالقیّوم که در سنوات سابقه به نوبت به شغل مذکور قیام نموده اند. چون خصوصیّات احوال ایشان کماهو حقّه بر مسوّد اوراق ظاهر نبود در آن باب خاموشی اختیار نمود و بعد از آن غفران پناه میرزا حکیم پای بر مدارج عزت و اعتبار نهاده . . . ».
از طرز بیان محمّد مفید مستوفی و ترتیبی که در بیان احوال دیگر کلانتران یزد مرعی داشته است بر می آید که شاه عبدالقیّوم در اوائل دولت صفوی یا اندکی قبل از آن در این منصب مستقر بوده است. اسلوب بنا و کاشی های پنجره مشبک نیز همین اقتضا را دارد.
افشار 272: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه عبدالقیوم
این بنا که به نظر می رسد از آثار دورۀ صفوی باشد، دارای ایوان تابستانی و شبستان زمستانی است. در شبستان زمستانی دو شبکۀ هواگیر از کاشی با منفذهای مسدس، بر بالای محراب و بر بدنۀ شرقی نصب شده است. شاه عبدالقیوم از کلانتران یزد در اوایل دورۀ صفوی بوده است.
ملّازاده، 264: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه یحیی (یا) قلعه کهنه
این مسجد در «اندرون حصار بلده به مقام محلّه قلعه کهنه مقابل مسجد قدیم از ابنیه جدیده» واقع بوده و « بانی آن در اول . . . آخوند ملّا اسمعیل . . . بوده بعد از آن . . . میرزا ابوالقاسم عموزاده . . . آقا میرزا علیرضا . . . تعمیر نموده . . . میرزا محمد ملاباشی بازارچه درب مسجد را احداث نموده . .. اساس این مسجد همانطور که آیتی در «آتشکده یزدان» ذیل سلطنت شاه یحیی آورده، بدین صورت: «در کوی قلعه کهنه مسجد شاه یحیی و بازار و پایابی که تا زمان حاضر به نام خودش نامیده می شود برجاست»
از آثار آن پادشاه بوده و مسجد به نام اوست و در تاریخ های یزد نیز متذکر شده اند که شاه یحیی در مقابل مسجد جمعه مسجدی بنا کرد. مساحت مسجد بزرگتر از آن بوده است که اکنون هست. طبق گفته مردم معمّر، دو سوّم از فضای آن جزء خیابان شده است. نام مسجد بر روی یکی از زیلوهای آن به صورت «مسجد شاه یحیی در محله قلعه کهنه» دیده شد.
233- 230 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شاه یحیی
این بنا که مربوط به قرن هشتم هجری می باشد، از ساخته های شاه یحیی آل مظفر است، و در دوره های بعدی تغییرات فراوانی در آن صورت گرفته است. به طوری که می توان گفت بنای کنونی بیشتر قاجاری است.
افشار سیستانی، 230: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد شیخ داد
در کوچه متصل به بقعه شیخ داد قرار دارد. یگانه اثر قدیمی آن سنگی است منصوب در محراب به اندازه 21×46 سانتی متر.
افشار 273: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد فُرط
مسجدی کوچک است واقع در کوچه دارالشفا. نام آن در مأخذ مربوط به یزد به صورت های: بزک (=پزک)، تپک، و فرط آمده است. تبدیل شکل «پدک» به «پتک» معین است.
سابقه داستانی بنای این مسجد به نحوی که در کتب آمده چنین است که چون ابومسلم در خراسان خروج کرد احمد زمجی به حکم او مأمور تسخیر اصفهان و یزد شد. پس از اینکه یزد را تحت تسلط خود درآورد بر در حمام مولانا قصر که نزدیک دروازه مهریجرد است مسجدی ساخت و آن را مسجد پتک خواند. همین مسجد است که در جامع مفیدی به نام مسجد فرط با همین مشخصات آمده است و گویند که چون امام علی بن موسی الرضا هنگام سفر خراسان به یزد رسید در این مسجد عبادت کرد.
اکنون هم یکی از حجرات مسجد به «صومعه امام رضا» مرسوم است و آن را «قدمگاه» هم می گویند (طبق نوشته عبدالحسین آیتی در آتشکده یزدان ذیل احوال شوخی و نیز کتیبه چوبی که بر بالای در حجره مذکور نصب است.) در سنگ لوح وقفنامه یک بار «مسجد رضوی» نامیده شده است.
مسجد مذکور بنا به گفته مولف جامع مفیدی رو به خرابی نهاده بود تا اینکه در سال 1078 ه.ق به اهتمام مولانا محمدامین بزّار ولد شاهمیر نائینی تجدید عمارت شد. همین تعمیرات هم در قرن سیزدهم رو به انهدام رفته و موقوفات قدیم آن به ضبط خالصه درآمده بود. لذا در سال 1254 ه.ق میرزا محمد صدر، شبستانی نو در آنجا ایجاد کرد. آخرین تعمیری که در این مسجد شده و ذکر آن در تذکره جلالی آمده از آن حاجی سیدابوالقاسم کلاهدوز ولد حاجی سیدکاظم و مربوط به سال 1311 ه.ق است.
با توجه به مسطورات تواریخ یزد و وضع کنونی مسجد اساس بنای موجود آن از عهد صفوی است. یگانه اثر قدیمی در آنجا سنگ محرابی است که در مقام مقایسه با سنگ های مشابه آن از نظر حجّاری و نقش به آثار قرن ششم می نماید و ما وصف آن را پس از این خواهیم آورد. آثاری که در مسجد موجود و قابل شمردن عبارت است از:
1- در کنده کاری و آلت سازی شده دو لنگه که به خط نسخ در دو کتیبه آن عباراتی نقر شده است.
2- سنگ محراب به اندازه 122 ×145 سانتی متر که اصلاً در ده ده قطعه بوده و یک قطعه از قسمت دست چپ آن از میان رفته است و فعلاً نه قطعه باقی است. بر این سنگ در سه ردیف حاشیه و متن آیات قرآنی کتیبه شده است. از طرز نقش ها و حجاری آن می توان احتمال داد که این سنگ در قرن ششم هجری تهیه شده بوده است. برای مقایسه نگاه کنید به سنگ های از این نوع که برای مقابر به کار می رفته است و تعدادی از آنها در یزد و اطراف آن موجود است و ما همه را در مجلدات اول و دوم کتاب خود معرفی کرده ایم.
همچنین کلمه “الله” در دو ستون نمای سنگ و در قسمت پایین آن کنده شده است.
3- حجره ای که به نام صومعه امام رضا موسوم و برطرف شرقی مسجد است دارای دری دو لنگه است.
4- بر بالای درگاه در مذکور در فوق یک قطعه کتیبه چوبی با عبارت «قدمگاه شاه خراسان» و به همان خطّ نسخ کتیبه های در نصب است.
5- بر دیوار صومعه امام رضا یک آینه با قاب چوبی نصب است که بر دوره آن به خط نسخ و به مرکب موضوع و قضیّت آن از طرف نظرعلی بن محمد شریف یزدی نوشته شده است.
6- سنگ لوح به اندازه 30×42 سانتی متر منصوب بر دیوار مدخل مسجد که وقفنامه ای بر آن نقر شده است.
7- سنگ مرمر قبر شوفی به اندازه 32×38 سانتی متر منصوب بر دیوار قسمت زنانه. به خط نستعلیق ناخوش اشعاری بر آن نقر شده است.
شوفی به ضبط تحفه سامی شاعر بود. مرحوم آیتی در آتشکده یزدان دو بیت از اشعار او را به نقل از تذکره ها آورده است.
8- تل طاسی به قطر 75 سانتی متر که بر دوره اش دوازده امام نوشته است.
بنحوی که مشاهده شد این مسجد را محل نزول حضرت علی بن موسی الرضا دانسته اند. چون دو سنگ خاص محراب چنین محلی از یزد به خارج رفته است و به تصورم یکی از آنها متعلق به همین مسجد بوده است.
افشار 217- 210 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد فرط
بنای اولیۀ این مسجد براساس روایات تاریخی مربوط به قرن دوم هجری است، و بنیانگذاران آن احمدبن محمد زمجی (حاکم یزد) و ابومسلم خراسانی بوده اند. تنها اثر مهم و تاریخی مسجد، محراب سنگی آن است که دارای 3 حاشیۀ کتیبه و دوطاق نما است و از 10 قطعه سنگ تشکیل شده است.
مدرسی، 73- 70 : 1375
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد قدمگاه
این مسجد در خیابان پهلوی و بنابر ضبط روی زیلو «در محله مالمیرخارج حصار» واقع است. به اعتقاد مردم قدمگاه علی بن موسی الرضا(ع) بوده است.
در محرابش دو قطعه سنگ قبر نصب کرده اند که قبلاً در انبار مسجد مال امیر (مادر امیر) بود و من آن را در آنجا دیده بودم و آقای محمدتقی خاضعین نظر مرا بدان دو سنگ متوجه ساخت.
1- اندازه سنگ اول 58×30 سانتی متر و عبارتی منقور بر آن به خط کوفی است.
2- سنگ دوم سنگ قبری است که نام صاحب قبر را از روی آن حک کرده اند و حواشی آن هم به علت سائیدگی غیرقابل قرائت شده است. از قسمت مربوط به تاریخ فقط کلمه «خمسمائه» باقی است.
افشار 274: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد قدمگاه فراشان
این بنا از آثار قرن ششم هجری است، که در سال 512 هـ .ق به دستور گرشاسب بن علی ساخته شده است. در زیر گنبد و بالای محراب مسجد، کتیبه هایی به خط کوفی دیده می شود. محراب بنا مستطیل شکل و دارای یک طاق نمای هلالی شکل با قوس تیزه دار است. این بنا امروزه به قدمگاه امام رضا(ع) نیز مشهور است.
افشار سیستانی، 288- 282: ج 1: 1348
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد قل هواللهی
این مسجد حدود محله بازار نو و نزدیک به کوچه حسینیه هشت قرار دارد. مسجد معمولی و جدید است. ولی سنگی به اندازه 42×57 از قرن پنجم به خط کوفی بر دیوار سمت قبلی حیاط کوچک آن نصب است.
افشار 275: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد قل هواللهی
بنای اصلی مسجد قل هواللهی امروزه کاملاً فرو ریخته و بنای جدیدی به جای آن ساخته شده است. امّا دو اثر تاریخی و مهم، یکی سنگ قبری مورخ 493 هـ .ق و دیگری کتیبه ای به خط کوفی در آن وجود دارد.
افشار سیستانی، 275: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد کوچه نجاریان
مسجدی است محقر در کوچه نجاریان واقع در محله پشت باغ بر دیوار سمت قبلی حیاط کوچک آن تکه ای از یک کاشی فیروزه ای رنگ نصب است، از نوع کاشی های قرن هفتم هجری که در هفتادر عقدا بعضی از ابنیه دیگر یزد موجود است. بر روی این کاشی سوره “فاتحه” کتیبه شده بوده و منحصراً چند کلمه از آن باقی است.
افشار 280 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد کوشکنو
کوشکنو از محلات قدیم یزد است. ذکر کوشکنو به عنوان محله و همچنین نام دروازه کوشکنو در تواریخ یزد مکرراً دیده می شود.
مولف تاریخ جدید یزد تسمیه «کوشک نو» را به مناسبت ایجاد قصری می داند که احمد زمجی (مأمور ابومسلم در تصرف یزد) در باغ احداثی خود در یزد ساخت و به کوشک نو موسوم کرد. بعد که در عهد ابوجعفر علاء الدّوله چهار دروازه برای یزد تعبیه شد چون یکی از آنها در حدود باغ کوشکنو قرار داشت به «درب کوشکنو» شهرت یافت.
ما بعداً درباب آن سخن خواهیم گفت. مسجد کنونی کوشکنو دارای گرمخانه و حیاط است. اما بنای آن قدیمی نیست. تاریخ قدیم ترین زیلوی آن 1277 ه.ق است.
افشار 281: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد لرد تازیان
تازیان نامی است قدیمی و باقیمانده از نام «مقابر تازیان» که در تواریخ یزد ذکر آن مکرر آمده. طبق ضبط تاریخ یزد با «مقابرغازیان» مجاور بوده است.
مولف تاریخ جدید یزد در باب تازیان گوید: «مزار قدیم یزد تازیان است . . و ابتدای این مقابر از تابعین اصحاب پیغامبر(ص) باشدکه چون اهل یزد در اسلام درآمدند. دومی از قبایل مکه و مدینه که همراه بودند در اینجا مقیم شدند: یکی محابنی تازیان و دیگری حیّ بنی تمیم، و از آن تابعین که در یزد وفات کردند درین مقام دفن کردند و او را منسوب به تازیان کردند.»
البته صحیح بودن این روایت و وجه تسمیه بر من مجهول است. ولی موضع مقابر تازیان با نشان هایی که مولف مذکور می دهد (از جمله «از یک طرف او امامزاده معصوم ابوجعفر محمد است») طبعاً در همین محله ای بوده است که اکنون لرد تازیان قرار دارد.
تازیان از مواضعی است که طبق نوشته مولف تاریخ جدید یزد در سال 860 ه.ق به علت ورود سیلی بزرگ منهدم شد. مسجدی که در لرد تازیان قرار دارد یک اطاقی و کوچک است. در محرابش سنگ مرمری به اندازه 34×60 نصب است و بر آن به خط نسخ خوش این آیات منقور است.
افشار 283- 282: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد مال امیر (یا) مسجد نومال امیر
«مال امیر» اسمی است که در تداول عامّه تحریف شده و صحیح آن مادر امیر است. علت تسمیه محل به نام مادر امیر آن است که مریم ترکان مادر سلطان قطب الدین از اتابکان یزد (متوفی در 626) چون مریاباد (= مریم آباد) را ساخت دروازه ای بر آن گشود که به دروازه مادرامیر معروف شد و بازاری در آنجا بنا کرد که بازار مادرامیر می خواندند.
بعدها محلّه اطراف آن دروازه هم همان نام را گرفت. در جامع مفیدی چند بار از «محله مال امیر» یاد شده و معلوم است که این نام تداول در عصر صفوی یافته بوده است. در این مسجد دو سنگ قبر غیرمنصوب وجود داشت که هر دو را به مسجد قدمگاه نقل و نصب کرده اند. قدیم ترین زیلوی این مسجد مورخ سال 1238 می باشد و بر آن بافته شده است: «مسجد جدید البنا واقع در محله مالمیر خارج حصار».
افشار 284: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد محلۀ ابوالمعالی
این بنا در محلۀ ابوالمعالی یا بولمیری، منسوب به قرن هشتم هجری واقع شده است. دو بنا یکی مسجد بزرگ و دیگری مسجد کوچک در این محله قرار دارند. مسجد بزرگ درگاهی با کاشی های شش ضلعی لاجوری دارد. مسجد کوچک نیز بر روی یک آب انبار واقع است و دارای تزئیناتی
می باشد.
ملّازاده، 266: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد محلۀ شاه ابوالقاسم
بنای اولیۀ این مسجد مربوط به دورۀ ایلخانی است. تنها اثر تاریخی و مهمّ در بنای کنونی، بقایای محرابی گچبری شده از دورۀ ایلخانی است، که در بالای آن آیات قرآنی دیده می شود.
افشار سیستانی، 285: ج 2: 1354
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد محلۀ گودال مصلا
بنای اولیۀ این مسجد منسوب به قرن هشتم هجری بوده، و در دوره های بعد مورد مرمت قرار گرفته است. بنای کنونی دارای ایوان، غرفه های تابستانی و شبستان زمستانی است، که در آن کاشی های شش ضلعی فیروزه ای در حاشیه ایی از کاشی معرق نصب شده است.
ملّازاده، 267: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد محله گودال مصلا
این مسجد در محله مصلی عتیق (به صورتی که در کتب تواریخ یزد مذکور است) یا گودال مصلی (در تداول عامّه) قرار دارد. محله مصلّی عتیق زمان تألیف تاریخ یزد خارج (ظاهر) شهر یزد واقع بود. در این محله مدرسه ای هم به نام مدرسه مصلی عتیق قرار داشت. مسجدی که در آنجا بنا شد از آثار سیدرکن الدین محمد قاضی است و در 725 ه.ق به اتمام رسید و او آن را در آن مقام به مناسبت آنکه مسقط الرأسش بود بنا کرد.
بعدها قسمتی از مسجد به علت هجوم سیل در سال 860 ه.ق خراب شد. در تاریخ جدید یزد شرحی درباره مسجد آمده است که نقل آن موجب تتمیم فایدت است: «بانی این مسجد امیررکن الدین محمد قاضی بوده و مسجدی بغایت مروّح است و مناره بر گوشه مسجد نهاده است و طبنی فوقانی و غرفه متصل آن امیر معین الدین اشرف ساخته و آب نرسوباد در آن جاری کرده است و امیر شمس الدین محمد خضرشاه بسیار عمارت بیفزود و علیشاه فرّاش تخت موذنان در پیش گنبد از آجر بساخت و خواجه مرحوم شرف الدین فرش های زیلو ببافت. و در سنه ستین و ثمانمائه به واسطه سیل گنبد مسجد خراب شد و جماعتخانه منهدم گردید و اکنون خراب است و بنای این مسجد در سنه خمس و عشرین و سیعمائه به سعی امیررکن الدّین محمد قاضی تمام شد».
از مناری که ذکر شده است بیش از پنج متر از آن در گوشه بنا قرار دارد باقی نمانده. صاحب جامع مفیدی درباره مرمت مسجد اشاره ای دارد و می گوید «و بعد از مدتی اصحاب خیرات تعمیر نموده به حالت اصلی آوردند». اکنون مسجد دارای ایوان و غرفات تابستانی و گرمخانه است و در آن کاشی های مسدّس فیروزه ای با حاشیه های آبی و سفید مغولی تیموری به کار رفته و در چهار جهت کمر گنبد پنجره هایی از کاشی تعبیه شده است.
آثاری که بر دیوار منار مسجد (نبش کوچه) دیده شد عبارت است از:
1- یک قطعه کاشی لاجوردی به اندازه 25×15 سانتی متر که به خط نسخ نام «محمودبن شجاع طیّان» نقر شده است.
2- کاشی لاجوردی به اندازه 20×15 سانتی متر که به خط نسخ «عمل یادگار مروان» بر آن تراشیده شده است.
این دو قطعه کاشی در مقام مقایسه با کاشی هایی از این دست که در یزد دیده ام از آن قرن نهم هجری است. احتمال می رود که یادگاری است از کسی که در تعمیر مسجد دست داشته است.
افشار 288- 286: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ملا اسمعیل
این مسجد بزرگ در بازار منسوب به ملّا اسمعیل واقع در جنوب میدان خان قرار دارد و از مستحدثات و اثر همت بلند آخوند ملااسمعیل عقدائی است. آخوند ملااسمعیل بن عبدالملک (یا حاجی ملک) عقدائی متولد 1188 ه.ق از علمای یزد و از فقهای مشهور قرن سیزدهم هجری بود. در سال 1230 ه.ق وفات کرد و در مقبره جوار مسجد که بعد ذیل مقابر و مزارات معرفی خواهیم کرد به خاک سپرده شد.
طبق نوشته طراز، ملااسمعیل در سال 1222 ه.ق زوایای جنبین کریاس و طنبیهای دو طرف گنبد و شبستان را تمام کرده و پس از وفاتش چون کامل نبود میرزا سلیمان طباطبائی (متوفی در 1251ه.ق) در اتمام آن مسجد اهتمام کرد.
این مسجد به مناسبت ایوان وسیع و شبستان غربی (که دارای سی و دو ستون است) از همان زمان ساختن زبانزد بود و شهرت یافت. پهنای دهنه ایوان دقیقاً 75،15 متر است. وصف قسمت های مختلف آن از زبان مولف تذکره جلالی چنین است: «مشتمل است به ایوان و گنبدهای بس عالی و متعالی. دهنه ایوان شانزده ذرع شاه است و در ایوان و گنبد دو جماعتخانه و غرفه ها ترتیب داده شده و در وسط صحن مسجد حوضی است وسیع و قنات جدیده و در آن جاری است و در دو طرف حوض دو تریشه قرار داده شده که مشتمل است بر اشجار گوناگون و در اطراف صحن مسجد غلام گردش ها با آجر و گچ ساخته اند و در طرف یمین صحن شبستان دو جماعتخانه بسیار وسیع و نیکو طرح انداخته اند و در مقابل قبله مسجد کریاسی نیکو اساس ترتیب داده شده و در طرف یسار کریاس حوضخانه ای است روح فزا و در طرف یمین آن مدرس است با روح و صفا و در خارج کریاس مدرسه ای است دلگشا مشتمل بر حجرات تحتانی و فوقانی».
آثاری که اکنون در این مسجد دیده می شود عبارت است از:
کتیبه دور گنبد خطّ علی محمد کاوه خطّاط معاصر یزد است و به رنگ آبی بر زمینه سفید از گچ.
افشار 206- 197 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ملااسماعیل
این بنا که از مساجد بزرگ و معتبر شهرستان یزد است، از ساخته های دورۀ قاجاریه به شمار می رود. بنا دارای سردر ورودی، ایوان، گنبدخانه، صحن و شبستان است. گنبد مسجد از بیرون به شکل خیمه ایی خوابیده است. شش سنگ نوشته از دورۀ قاجار، حاوی فرامین دولتی و دیوانی نیز در مسجد وجود دارد.
اثر، 90- 88 : 1373
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ملاعبدالخالق
این بنا ظاهراً مربوط به دورۀ اتابکان (قرن ششم و هفتم هجری) می باشد و در دورۀ زندیه مرمّت شده است. بر در ورودی عباراتی به خط نسخ و تاریخ 1142 هـ .ق دیده می شود.
ملّازاده، 267: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد ملاعبدالخالق
این مسجد در محله معروف یُزّارون و در کوچه حمام بخشاه (که مطلعین محلی آن را تحریف شده نام بک شاه می دانند و بر در مسجد هم به همین طرز کتیبه شده) قرار دارد. آقای محمد کریم پیرنیا معتقد است که اساس مسجد از دوران اتابکان است و در عهد زندیّه تعمیر شده است. بر در ورودی آلت سازی شده آن به خط نسخ عباراتی نقر گردیده است. بالای آن در دو کتیبه چوبی به قلم دوازده امام و “عجلو بالصّلوه و عجلو بالتوبه” به خط نسخ نوشته شده است.
افشار 289: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد میرچقماق
مسجد میرچقماق (= چخماق) که در تواریخ یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده و در دوره صفوی بنا بر ضبط جامع مفیدی و عبارتی که بر درجماعتخانه آن نقر شده به «چقماقیه» معروف بوده از آثار خیر و نتیجه همّت بلند امیر جلال الدین چقماق شامی و زن او ستّی فاطمه خاتون است.
این مسجد که در سال 841 ه.ق به اتمام رسید بدون تردید از حیث زیبایی و وسعت و اهمیت مسجدی است که از حیث مرتبه و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار می گیرد. این مسجد بر ضلع جنوبی میدان است که به میدان امیرچقماق معروف است و زمانی که ساخته شد به قول مولف تاریخ یزد «در ظاهر» (باسواد) شهر قرار داشت.
در دوره محمدشاه قاجار هم که هنوز حصار شهر پابرجا بود مسجد در خارج شهر بوده است و عبدالوهاب طراز در کتابچه موقوفات یزد درباره آن می نویسد: «به مقام خارج حصار بلده در جنب محله دهوک از ابنیه قدیمه دارالعباده یزد است».
امیر جلال الدین چقماق شامی از امراء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ بود و در عهد او به حکومت یزد منسوب شد و خدماتی چند در آبادانی و توسعه شهر مذکور کرد که اهم همه آنها بنیاد نهادن همین مسجد است. مهمترین سندی که درباره این مسجد در دست داریم متن وقفنامه آن است.
اولین اطلاع ما از بنای مسجد مطلبی است که جعفری در تاریخ یزد می نویسد: « ذکر مسجد جمعه نو به حمله دهوک به خارج یزد – این مسجد امیرجلال الدین چقماق و حرم او بی بی فاطمه خاتون احیا کردند و خانه و زمینی چند بخریدند و بکندند و بنا نهادند و صفّه عالی و گنبدی وسیع، و بیرون او فیروزه کاری کرده و غرفه های نیکو، و درگاه رفیع او بمانند سقف گردون معلّی، و گنبد سبز او چون قبّه گنبد خضرا، و اطباق غرفات مقصوره او چون روح مشیّره افراخته و به لاجورد و طلا چون آسمان و آفتاب و کواکب به صنعت ساخته، و بر گنبد او سوره سجده به خطّ مولانای اکرم شمس الدین محمد خطیب که رشک قلم او غبار نسخ محققانه بر چهره خطّ یاقوت افشانده و نقش ثلث مسلّمش بر رقاع بقاع ایام تعلیق کرده و موشّح ساخته، منبر طوبی مثالش که قوایم شرع بدان قایم است، محراب منیرش که صورت فردا امروز در می نماید، و غرفه های او چون غرفه های خبان آراسته، و صحن سرایش چون صحن فردوس دلنشین، و درگاه سده او که سدره بر فرق گرفته و کمترین پایه او فلک همنشین است سر به اوج اعلی علییّن کشیده . . . و جماعتخانه نیکو در جنب مسجد به آن متصل گردانیده است».
توصیف بنای مسجد:
1- در کریاس مسجد که در آن به میدان میرچقماق باز می شود سنگی نصب است که بر آن وقفنامه ای به خطّ نسخ نقر شده است.
2- در دو طرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود شبکه های ظرایف از کاشی معرق در پنجره ها نصب است.
3- قسمتی از سردر صفه (ایوان) کاشی معرق است و جرزهای آن آجرکاری و در کاشی های معرق از راست به چپ کتیبه هائی دارد:
1،3- میان گل مربعی بر بالای راهرو دست راست کلمه «الله» (به خط کوفی) و داخل آن کلمه (به خط کوفی دو طرف مقابل هم) سوره فاتحه قرار دارد.
2،3- مقابل کتیبه مذکور در فوق کلمه «محمّد» (به خط کوفی) و در داخل آن (به خط کوفی دو طرفه مقابل هم) دوازده امام کتیبه شده است.
3،3- در دو طرف بال های صفه، دو گل مربع کتیبه دار به خط کوفی قرار دارد که در سمت راست چهار بار «ولی الله التوفیق» و در دست چپ چهار بار عبارتی کتیبه شده است که خواندن آن میسّر نشد و دوستم منوچهر ستوده نیز با همه تبحری که در خواندن خط کوفی دارد توفیق حاصل نکرد.
4- دور خارجی گنبد و درکمربند آن «السلطان ظل الله» به کوفی بنائی تکرار شده است.
5- محراب صفّه اصلی از کاشی معرّق و با طاقنمای مقرنس کاری است و در وسطش سنگ مرمر بسیار خوش تراش به اندازه 38،2×15،1 متر نصب است. در وسط مقرنس کاری آن یک گل مربع از کاشی معرق هست که چهار بار «الله محمدعلی» به خط کوفی نقش شده و در قسمت بالای ستون های دوطرف سنگ در دو گل مربع «سبحان حی الّذی لایموت» کتیبه شده است.
6- در غرفه دست چپ ایوان یک سنگ مرمر به اندازه 95×54 سانتی متر نصب است که بر آن نقش قندیل دیده می شود و در چهار گوشه اش به خط کوفی «الله و محمد و علی» تکرار شده است.
7- در غرفه دست راست سنگ قبر محمد شفیع متوفی در 1037 ه.ق به اندازه 30×28 سانتی متر نصب است و به خط نستعلیق شبیه به نسخ اشعاری بر آن نقر شده است.
8- سردر شرقی مسجد دارای کتیبه ای است از کاشی معرق به خط ثلث محمدالحکیم (مولانا شمس الدین محمدشاه حکیم) که کتیبه ای هم از او در درگاه اصلی مسجد جامع وجود دارد و پیش از این معرفی شده است.
9- گنبد مسجد که خمیده و ترک دار است از کاشی سبز رنگ و در دوره اش کتیبه ای به خط کوفی بوده است.
10- گرمخانه (جماعتخانه به اصطلاح مذکور در تواریخ یزد) دارای دری چوبی است که بر دو لنگه آن عبارتی به خط نسخ و میان دو کتیبه کنده کاری شده است.
افشار 190- 161 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد وزیر
این مسجد نزدیک آب انبار وزیر واقع و منحصراً یک اطاق است. بر در آن به مرکب عبارات مذکور در زیر را به خط نسخ و نستعلیق خوش نوشته اند: « این در وقف است بر مسجد مرحمت و مغفرت شان جنّت مکان میرزائی ……….. .»
خاندان وزیری یزد از اولاد سیدمحمّد وزیر و از سادات عریضی اند. نزد آقای سیدعلی محمد وزیری نسخه خطّی ادعیه میرمحمد اسمعیل خاتون آبادی دیدم که سید مرتضی بن سیدمحمّد آن را وقف بر اولاد و سیّد محمّد پسرش را متولی بعد از خود کرده است. تاریخ این وقفنامه 1197 ه.ق است. همچنین نزد آقای وزیری طومار جمع ترکه میرزا سیدمحمّد وزیر مورخ 1245 را دیدم که از حیث اصطلاحات مربوط به اثاث زندگی و مقیاس آب و ملک در یزد و بسیار از مصطلحات زندگی های آن عصر مفید و در نوع خود یگانه است.
همچنین آقای وزیری مجموعه ای از قبالجات و شهادتنامه و اسناد معاملات متعلق به خاندان خود و سندهای محضری که اجداد او برای طرفین معاملات نوشته بوده اند و متعلق به قرن دوازدهم و سیزدهم هجری است در اختیار دارند که حقاً از اسناد مهم مربوط به زندگی اجتماعی و اقتصادی یزد در قرن گذشته است.
افشار 291- 290: 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجد یعقوبی
این بنا از آثار قرن هشتم هجری در شهرستان یزد است و در دوره های بعد، تغییراتی در آن صورت گرفته است. محراب مسجد مزین به کاشی های شش ضلعی عصر تیموری است. تنها اثر تاریخ دار مسجد، وقفنامه ایی مورخ 1036 هـ . ق از کاشی است.
ملّازاده، 268: 1379
فارس، یزد، آثار تاریخی، مسجدهای (محله) ابوالمعالی
محله ابوالمعالی که در تداول عامّه «بوالمیری» تلفظ می شود از محله های قدیم یزد و ظاهراً منسوب به خواجه کمال الدین ابوالمعالی بن برهان الدین لطف الله و یا خواجه حاجی ابوالمعالی است که اطلاعاتی از هر یک آنها در تواریخ یزد مضبوط است.
خواجه کمال الدین ابوالمعالی از خواجگان محتشم یزد و بانی قنات فراشاه تفت و مدرسه کمالیّه در داخل شهر یزد به سال 720 ه.ق بود و پروش سمت وزارت محمّد مظفّر را به عهده داشت. امام خواجه حاجی ابوالمعالی بانی مدرسه ای به خارج شهر یزد بود و حمّام و مقبره و جماعتخانه و حمام نیز جنب آن در سال 787 ه.ق ایجاد کرده بود.
چون در تاریخ یزد محل مدرسه خواجه حاجی ابوالمعالی به خارج یزد معین شده و محل کنونی محله بوالمیری در مقام تطبیق با سوابق تاریخی، خارج از حصار بوده است پس به اقوی احتمال انتساب محله مذکور به خواجه حاجی ابوالمعالی(نفر دوم) انسب است. درین محله دو مسجد وجود دارد که یکی به مسجد بزرگ و دیگری به مسجد کوچک موسوم است.
1- مسجد بزرگ درگاهی دارد که دیوارش به کاشی های مسدّس لاجوردی و حاشیه های آبی سیاه و دو قطعه گل مربع از کاشی معرق تزیین شده است.
2- مسجد کوچک که بر روی آب انباری واقع است. در محرابش یک قطعه کاشی محرابی لاجوردی به اندازه 30×45 سانتی متر که در مقام مقایسه با امثالش (از جمله آن ها که در مسجد چهل محراب و مسجد هفتادر (عقدا) و مسجد باغ صندل نصب است.) از ساخته های قرن هفتم هجری است. این کاشی آسیب دیده است و حدس می زنم که از مسجد چهل محراب به این مسجد نقل شده است.
افشار 235- 234 : 1374
فارس، یزد، آثار تاریخی، مساجد دیگر
1- مسجد آکریما در محله بازار نو.
2- مسجد افشار در محله بازار نو.
3- مسجد امام حسنی در محله سرسنگ.
4- مسجد بازارچه در محله بازار نو که میرزا محمدعلی مدرس در 1352 ساخت.
5- مسجد برخوردار. مسجد بزرگی است ولی جدید است.
6- مسجد بلبل واقع در قلعه کهنه.
7- مسجد چهار کوچه در محله زردشتی ها.
8- مسجد حسینیه بازار نو.
9- مسجد دارالحکومه که از بناهای محمدخان ولی است.
10- مسجد دولتشاهی در محله بازار نو.
11- مسجد سرسنگ در محله سرسنگ.
12- مسجد سلمه (ام سلمه).
13- مسجد سیدعلی نزدیک دیوار حصار در محله مالمیر.
مسجد شاابوالقاسم= مدرسه شهاب الدین قاسم طراز.
14- مسجد شیخیها (یا) میرزارضا. واقع در اول بازار نو (محله قدیم شهر) که آثار و ستون های خشتی قدیمی در خرابه های آن باقی است.
15- مسجد غازیان نزدیک مسجد ملا اسماعیل است.
16- مسجد کنج در کوشکنو که زیلوئی از آن مورخ 1220 ه.ق است.
17- مسجد کوچه خطیب در محله پشتی باغ کهنه بر یکی از زیلوهای آن تاریخ 1294 دیده می شود.
18- مسجد کوچه یتیم در محله پشت باغ.
19- مسجد کوفه در محله شیخ داد. گرمخانه آن کهنه. سقف کوتاه و ستون ضخیم است. گرمخانه جدید هم در کنار آن ساخته اند.
20- مسجد محله پیربرج واقع در کوچه توفیق. اطاقی است هشت ضلعی. زیلوی وقفی آن مورخ 1283 قمری است.
21- مسجد محله علاقه بند و نزدیک بازارچه رباطک که بر زیلوی آن بافته است: «مسجد محله علاقه بند داخل حصار دارالعباده یزد سنه 1257»
22- مسجد مروارید.
23- مسجد میرزا در کوچه زرکش محله مال امیر.
24- مسجد میرقطب در محله میرقطب.
25- مسجد نمک کوب در محله شیخ داد. جدید و کوچک است.
افشار 295- 292: 1374
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
