فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانقاه نعمه الهی (پاقلعه ای)

محل فعلی خانقاه نعمه اللهی (پاقلعه ای) خانه ای است واقع در کوچه مونسی خیابان شاه و مالکیت آن از آن آقای مودّت است. این خانه که در سال 1286 ه.ش ساخته شده از آن حاجی محمدابراهیم لاری بوده است.

درها و پنجره ها و ارسی های خانه و نیز اطاق های آینه کاری و نقاشی شده آن یکی از نمونه های زیبا و عالی خانه های اعیانی قرن سیزدهم یزد است. صحنه های نقاشی عمده در این بنا عبارت است از: معراج، یکی از جنگ های رستم، یکی از شاهزادگان قاجاری در شکارگاه. رقم نقاش در اطاق گوشواره دست راست چنین است: “عمل فرخ خان، حرّره فی شهر شعبان سنه 1286.” در خانقاه یک تخته قالیچه کوچک با نقش درویش که بسیار ظریف بافته شده است دیده شد و بر روی آن “سفارش مفتخرالممالک 1335” را بافته اند.

افشار 715 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانقاه بُندرآباد

این بنا در مجموعۀ سیطان بُندرآباد قرار گرفته، که از لحاظ طاق و تویزه های بی نظیر می باشد و با خشت و گل ساخته شده است. در تزئین بنا از کاشی های شش گوش فیروزه ایی بر گونۀ ازاراه استفاده شده است.

افشار سیستانی، 140- 139 : 1378

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه امام حسینی

این خانه در “مخزن” قسمتی از محله یزّارون (فهّادان) و نزدیک به بازار نو واقع است. بر سر در آن لوحه سنگی ای به خط نسخ نصب شده است. بر روی دیوارهای کریاس و داخل خانه عبارات متعدد دعائی و نفرین به خط نسخ خوش کتابت شده است، ازین قبیل: «لعنت خدا و نفرین رسول بر هرکس که نسبت به واقف و متولی و اهل و عیال ایشان ظلمی بکند، خواه بدنی و خواه مالی و یا بیرون کند ازین خانه ها و یا چیزی به ظلم بگیرد. خلاف کننده ملعون باد».

افشار  716 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه خان بهادر

این خانه در محله گازرگاه واقع است و از حیث گچبری هایی که بر اطراف دیوارهای حیاط آن شده است (اشعار محتشم کاشانی و نقوش گل و بوته) جالب توجه است. اشعار به خط نستعلیق خوش نوشته شده است.

افشار  717 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه شفیع پور

این خانه در محله تبریزیان خیابان شاه و نزدیک به خانقاه نعمه اللهی واقع است. بدنه اطاق ها گچ بری و سقف آن ها (تقریباً به اسلوب محل خانقاه نعمه اللهی) نقاشی شده و درها و پنجره ها مشبک و با شیشه رنگی است.

افشار  717 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه طاق بلندها (خانه بزرگ)

شاید قدیمی ترین خانه موجود در یزد، خانه ای است که پشت حسینیه هشت و متصل بدان واقع و به یکی از دو نام “خانه طاق بلندها” یا “خانه بزرگ” مشهور است. آقای مهندس کریم پیرنیا نخستین کسی است که به اهمیت این اثر و تحقق و نقشه برداری آنجا پرداخت. هموست که مرا به زیبائی های این خانه و تاریخی بودن آن متوجه کرد.

اگرچه به نظر ایشان این خانه متعلق به شرف الدین حسین بانی مدرسه حسینیه واقع در همین کوچه حسینیان بوده و به این ترتیب از آن اوائل قرن هشتم هجری است. به گمان من با توجه، اینکه مولف تاریخ جدید یزد ذیل توصیف مدرسه حسینیان هیچگونه اشاره ای به خانه مورد بحث ندارد، احتمالا یکی از دو خانه ای است که در همان تاریخ ذکر آن ها بدین توضیح داده می شود:

یکی از آن امیرشمس الدین محمد خضرشاه بوده و در اوائل قرن نهم هجری ساخته شده. مولّف تاریخ جدید یزد درباره آن گوید: “در داخل شهر به سر کوچه حسینیان خانه عالی و بادگیری و زیرزمینی مروّح بساخت و آن خانه معروف است و اهالی دولت بیشتر در آن خانه ساکن می باشند.”

دیگری از آن شمس الدین محمدبن رکن الدین قاضی و ساخته اوائل قرن هشتم هجری بوده است و مولف تاریخ مذکور درباره آن نوشته است: ” و خانه کبیر و بادگیر و پیشگاه و دیوانخانه در کوچه حسینیان . . .” .

عنوان “خانه کبیر” در عبارت مذکور در فوق ممکن است گویا و بازگو و یادگار اسمی باشد که هم اکنون به صورت “خانه بزرگ” در مورد آنجا استعمال می شود و صاحب تاریخ جدید یزد آن اسم را به رسم مولفان آن قرون به لفظ عربی ضبط کرده است.

به این ملاحظه تصور می کنم خانه مورد بحث، اثری است از سید شمس الدین محمد بانی مدرسه شمسیّه و چنانکه می دانیم و گفته ایم او بانی ابنیه و آثار متعدد و عالی در یزد بوده است. علت تسمیه آنجا به “خانه طاق بلندها” ظاهراً به مناسبت طاق بلند ایوان شمالی آن است که متأسفانه اکنون فرو ریخته و در دوران آبادانی بلندی آن حدود پانزده متر بوده است.

افشار  719- 718 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه عرب ها

مجموعه ای است از دو خانه بزرگ و کوچک واقع در “سرقدمگاه” محله فهّادان و نزدیک به مسجد چهل محراب و متعلق بوده است به حاجی میرزا احمد عرب. تزئینات داخلی خانه بزرگ عمارت است از سردرهای مقرنس بر بالای پنج دری و راهروها، درها، گچبری رفها و جاسازی در آن ها.

تزئینات داخلی خانه کوچک عبارت است از اطاق آینه کاری، نقاشی رنگی دیوارها، درهای آلت سازی، گچبری بدنه دیوارهای حیاط. تاریخ نقاشی های یکی از اطاق ها 1281 ه.ق است. در اطاق آینه خاک کوچک که در سال 1298 ه.ق ساخته شده رقمی موجود است به خطّ نسخ.

افشار 720 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه غیاث نقشبند

آقای مهندس کریم پیرنیا، در قسمت جنوبی خیابان مسجد جامع، خانه ای قدیمی را به من نشان دادند و گفتند که براساس اطلاعات سینه به سینه ساکنان آن خانه و روایات دیگری که در اذهان باقی است، آنجا خانه غیاث نقشبند بوده است. یعنی بنائی است از قرن یازدهم هجری، ولی بسیار ویران شده است و حقاً باید نگاهبانی و نگاه داری شود.

افشار  721 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه مشیرالممالک

این خانه که در محله امام زاده جعفر و نزدیک لرد تازیان واقع است از بناهای مرحوم میرزا فتح الله مشیرالممالک است. میرزا فتح الله خان مشیرالممالک از مستوفیان و رجال باکفایت عصر خود و از احفاء میرزا جعفر طرب نائینی (مولف جامع جعفری) بود که در یزد به مناسبت ایجاد آبادانی های زیاد شهرت و مقامی خاص یافت.

مشیرالممالک نزدیک به خانه خود حمام و دو کاروانسرا و بازارچه ساخت. نیز مدرسه مشیریه را به سبک مدارس جدید (حدود سال 1325 ه.ق) در یک خانه اجاره ای که نزدیک به خانه خودش بود به وجود آورد. عبدالحسین آیتی اشاره ای به ابنیه خیر او دارد و می نویسد که بیست و پنج حمام در یزد و حومه و چند مسجد و حسینیه و آب انبار ساخت و قنوات احمدآباد، عصمت آباد، امیرآباد، تقی آباد را احداث و چند قنات قدیمی و از کارافتاده را احیاء کرد. از دیگر کارهای خوب او مرمّت باغ خان (ناصری) بوده است.

افشار 722 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه ملک التجار

این خانه را، به گمان من، باید خانه نمونه در یزد دانست، زیرا از آن ملک التّجار (متوفی در 1333 ه.ش) شهر بوده و حدود یکصد و بیست سال قبل ساخته شده است. از حیث مقام در یکی از بازارهای مهم شهر قرار دارد و مدخل آن به اسلوب آن روزگاران دارای کوچه دراز و باریک، با دیوارهای بسیار بلندست.

تزئینات داخلی اطاق های آن دست کمی از خانه های دیگر ندارد و شاید مزیّت هم داشته باشد. این خانه را جد ملک التجار موسوم به حاجی علی عسگر شیرازی ساخته است و متوالیاً چهار نسل در آن زندگی کرده اند. از فرزندان ملک التجار شنیدم که نقاشی اطاق های این خانه کار نقاشی است که مرحوم حاجی علی عسگر از شیراز آورده بود. از حیث اسلوب هم کاملاً با نقاشی های عمارت نارنجستان شیراز همان است.

افشار 723 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، خانه های قدیمی، خانه نواب رضوی

این خانه از مجموعه آثار خوانین یزد و در اصل متعلق به زین العابدین خان فرزند محمدتقی خان بوده است. چون اطلاع اینجانب بر وجود آن بنا مرهون لطف آقای مهندس کریم پیرنیا است با اظهار امتنان قسمت هایی از شرحی را که ایشان درباره آن خانه مرقوم داشته اند عیناً به چاپ می رسانم: “این خانه میان کوچه خطیره و دارالشفا واقع است، کلیه قسمت های خانه (که سال ها متروک بود) نوسازی شده و حتی قسمت های مسکون آن چهره اصلی خود را ندارد. ولی خوشبختانه در طرح و نقشه آن تغییر زیادی راه نیافته است.

این خانه چنانکه در نقشه مشخص شده مشتمل بر اندرونی و بیرونی و نارنجستان و پادیاد و گودال باغچه است و ضمائمی از قبیل حمام و چاهخانه و حوضخانه و منزل خدمه نیز داشته است. در کوچه نقیب الاشراف (روبروی خطیره) که خیابان پهلوی را به دارالشفاء مرتبط می کند سردر و کریاس این خانه (که به مناسبت انتسابش به خاندان نواب رضوی نزد یزدی ها معروف است) روبروی گوروی قرارگرفته و اجزاء آن به شرح زیر است:

1- سردر و کریاس (در شمال کوچه)

2- بیرونی مشتمل بر تالار طبنی و اطاق های فرعی (میان کریاس و گودال باغچه) و زیرزمین بزرگ و آشپزخانه و صفه،

3- دالانی که میان بیرونی و اندرونی قرار گرفته،

4- یادیا و با حیاط وضوخانه و هیزم دان و مسجد کوچک یا مصلی در جانب جنوبی و اطاق پنجدری میهمانی (که فعلاً فقط آثار پای بست آنها هویداست)،

5- اندرونی با تالار طبنی بزرگ و بادگیر در طرف جنوب و دو صفّه مرتبط ببه آن که به پادیا و غربی و نارنجستان شرقی باز می شده (و طبیعی است که تالار آن رو به حیاط اندرون بوده و اکنون نیز با تعمیرات زیادی برجای است، ولی بادگیر آن از بین رفته است)،

6- اطاق های گوشواره در اشکوب دوسوی تالار (فعلاً موجود نیست)،

7- اطاق های سه دری (شش باب) در شرق و غرب حیاط اندرونی (اطاق های شرقی، پستوی دو اشکوبه داشته است)،

8- نارنجستان در شرق تالار طبنی (اکنون از خانه جدا شده است.)،

9- شکم دریده و شاه نشین و دو دری های دوسوی آن با صفه و پستو در جبهه شمالی (که بلکی به آن ها تغییر شکل داده است)،

10- آبریز و حمام در گوشه شمال شرقی (با راهرو و دالانی که به کوچه شمالی یا ساباط اختصاصی راه داشته، اما از حمام آن اثری باقی نمانده است،

11- روی کوچه شمالی کلاً پوشیده بوده و در اشکوب آن اطاق های کلفت و نوکر و کنیز و غلام و دایه جای داشته است،

12- نارنجستان در گوشه جنوب شرقی با صفه و حوضخانه و پنجدری آفتابرو (معروف به اطاق داماد) و چاهخانه و منبع،

13- گودال باغچه که در شمال بیرونی و مغرب اندرونی جای داشته (اکنون نیز هست، منتهی گودالی آنرا که به زیرزمین بیرونی نور می داده و قنات آبی را که از آن می گذشته است مدت ها پیش پر کرده اند). از ویژگی های چشم گیر این مجموعه این است که هیچ یک از اطاق ها (از داخل و از لحاظ موقعیت) به هم شباهت ندارد. همچنین کوشش شده که دو حوض شبیه به هم در آن بنا شده با وجودی که خانه سراپا از خشت ساخته شده (بجز ازاره حیاط و رخبام آن – شرفه که گره سازی آجر بوده) از قوس کمتر استفاده شده و طاق های خوانچه را چنان کمرخیز کرده اند که گوئی با بتن مسلح ساخته شده است.”

افشار 725 – 724 : 1374