لر، لر بزرگ، عشایر بختیاری، معیشت، دامپروری

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، قشلاق

مراتع در اوایل مراجعت از ییلاق به قشلاق، دارای پوشش گیاهی خشک شده و در بعضی موارد سبز است که بلافاصله مورد بهره برداری قرار می گیرد. چون مقدار علوفه این مراتع محدود است، پس از مدتی در حدود یک ماه که از استقرار عشایر در قشلاق سپری شد، رو به پایان می گذارد و خانوارهای بهره بردار ناچارند تا شروع دوره بهره برداری جدید که در حدود اواسط بهمن ماه است، دام های خود را تعلیف دستی کنند.

خانوارهایی که دارای بهره برداری کشاورزی هستند، مقداری کاه و جو تولید شده دارند که به خوراک دام اختصاص می دهند. لیکن خانوارهایی که فاقد بهره برداری کشاورزی بودند و یا در صورت داشتن بهره برداری، علوفه دام کم داشته و یا ندارند، مجبورند در منطقه قشلاق خوراک دام خریداری کنند. بیشترین قیمت علوفه و خوراک دام در طی سال، در منطقه قشلاقی در زمستان است. محل نگهداری دام در قشلاق، اغلب در مناطق سرپوشیدۀ شکاف غارها، طویله های سرپوشیده و یا چادر است.

در مناطقی که احتمال سرما نیست دام ها را در فضای باز نگهداری می کنند. در مدت اقامت و استقرار در قشلاق به علت اینکه دام ها نمی زایند، از اوایل پاییز تا اواسط زمستان، فعالیت شیردوشی و تولید فرآورده های شیر متوقف می شود. لیکن از اواسط زمستان به بعد تا اواخر فروردین که هنوز خانوارها به ییلاق کوچ نکرده اند به مدت 45 روز دام ها زاییده و شیردوش می شوند.

امیر احمدیان، 113- 112: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، ییلاق

در ییلاق، دام ها را صبح زود به چرا می برند در صورتی که فصل شیردوشی دام ها باشد، هنگام ظهر دام ها را به کنار چادر هدایت می کنند و شیر آن ها را می دوشند. پس از مدتی مجدداً دام ها را برای چرا برده تا هنگام غروب در مراتع می چرانند. هنگام غروب آفتاب دام ها را به کنار چادر آورده و تا صبح روز بعد در قاش نگهداری می کنند.

در صورتی که فصل شیردهی دام نباشد دام ها هنگام ظهر به اطراف چادر آورده نشده و صبح آن ها را به چرا برده و شب به کنار چادر بر می گردانند. اگر چراگاه با محل استقرار چادر فاصله زیادی داشته باشد، از آوردن دام ها به کنار چادر خودداری کرده و گله را در کوه و صحرا نگه می دارند.

دام ها بسته به سردی و گرمی هوا و نیز وجود آب در منطقه، جهت نوشیدن آب به کنار منابع آب برده می شوند. در صورتی که منبع آب در چراگاه وجود نداشته باشد، خانوارها محلی برای آبشخور دام ایجاد و اقدام به آبیاری دام ها می کنند. در منطقه ییلاقی خوراک عمده دام را علوفه تازه مراتع تشکیل می دهد.

در اواخر دوره بهره برداری از مراتع ییلاقی، به سبب کاهش علوفه و یا فقدان پوشش گیاهی، چوپانان با چوبدستی خود به شاخ و برگ درختان جنگلی ضربه وارد کرده و ساقه های نورس و برگ درختان را به تغذیه دامها می رسانند. گاهی نیز شاخه هایی که دور از دسترس باشد، بریده و جلوی دام ها می ریزند.

در منطقه ییلاقی این کار با بریدن تنه درختان و ساقط کردن آن صورت می گیرد که این امر سبب قطع درختان جنگلی و از بین رفتن تدریجی درختان شده است. کاه حاصل از اراضی کشاورزی ییلاقی نیز در پایان استقرار در ییلاق به مصرف دام ها می رسد. در همین دوره در اثر کاربرد منابع تغذیه پسچر اراضی غلات متعلق به عشایر و نیز روستائیان جهت تعلیف دام ها مورد استفاده قرار می گیرد.

امیر احمدیان، 112-111: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، بُز

بز بختیاری از نوع بز معمولی شاخدار است. نگهداری بز در بختیاری ها به علت نیاز شدید این جامعه به محصولات این حیوان است. موی بز را در بافت پوشش چادر و طناب مورد استفاده قرار می دهند. از پوست بز انواع مشک ها را تهیه می کنند. بنا به همین خصلت، حذف بز از زندگی بختیاری، برابر حذف زندگی کوچ نشینی است. مراتع کوهستانی دور از دسترس توسط بز چریده می شود. بز نر دوساله و بالاتر (دوبُر) هدایت گله را برعهده می گیرد.

این حیوان با اینکه شیطنت فراوان دارد و پوست درختان را خورده و باعث خسارت در کشاورزی می شود در همان حال بسیار مفید است، توقع غذایی آن بسیار کم است. در مواقع کمبود علوفه از برگ درختان تغذیه می کند. دوردست ترین مرتع کوهستان که گوسفند نمی تواند به آنجا برود، بز می رود. این پستاندار از راستۀ تهی شاخان است.

بز جزو اولین حیواناتی است که توسط انسان اهلی شده است. عمر بز 9 تا 10 سال است.  و به ندرت به 17 سال می رسد. مرحله بلوغ آن بین 1 تا 5،1 سالگی است و زمان حاملگی آن 5 ماه است بعضی اوقات بزها در سال دوبار می زایند.

امیر احمدیان، 123: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، میش

میش بختیاری از انواع بدون شاخ است. البته در مواردی میش شاخدار دیده می شود. وزن گوسفند نردو ساله در حدود 80 کیلوگرم و وزن گوسفند ماده دو ساله به حدود 50 کیلوگرم می رسد. به طور معمول میش ها هر سال یک بره می زایند. دوقلوزایی (در زبان بخیتاری جوموله) به ندرت دیده می شود. نژاد گوسفند بختیاری دارای دنبه ای دوفاق است. در موقع حرکت از گذرگاه های تنگ کوهستانی و پرتگاه های عمیق، این نوع دنبه باعث حفظ تعادل حیوان می شود.

اگر گوسفند با دنبه یک تکه از این پرتگاه ها گذر کند مسلماً قادر به حفظ تعادل نخواهد بود. میش های بختیاری یک دسته در اوایل پاییز می زایند و به علت کمبود علوفه، شیر آن ها بیشتر توسط بره خورده شده و دوشیده نمی شود. دسته ای دیگر در اواسط زمستان می زایند که شیرآن ها دوشیده شده و به مصرف تهیه لبنیات می رسد. به علت مقاومت کم میش در مقابل بیماری ها، بختیاری ها عقیده دارند که این حیوان مثل مرد است، هرگاه کمرش خم شود، دیگر راست نمی شود.

امیر احمدیان، 122: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، پشم

پشم گوسفند برای استفاده در صنایع دستی مورد مصرف خانوار چیده می شود. پشم گوسفند علاوه بر تأمین نیازهای خانوار، مازاد آن به صورت پشم شسته نشده به فروش می رسد. پشم بره های نر را در سه ماهگی و یا چهار ماهگی و بسته به رشد بره می چینند.

به طور متوسط از هر رأس گوسفند نر در حدود 4 کیلوگرم پشم در سال به دست می آید. در حالی که هرگوسفند ماده سالانه کمتر از 2 کیلوگرم پشم می دهد. پشم در سال یک مرتبه و معمولاً اواسط خردادماه چیده می شود. چیدن پشم گوسفند درفصل سرما باعث کاهش مقاومت حیوان در مقابله با سرما می شود.

امیر احمدیان، 124-123: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، مو

موی بز برای استفاده از آن به عنوان مواد خام در تهیه طناب و بافت چادر چیده می شود. معمولاً در صورت نیاز به موی بز اقدام به چیدن آن می کنند و در غیر این صورت موی بز چیده نمی شود. چون مقاومت بز در مقابله با سرما کم است، سعی می شود که موی بز کمتر چیده شود. در صورت نیاز سالی یکبار موی بز چیده می شود. به طور متوسط از هر بز در سال حدود 500 گرم مو به دست می آید. برای جلوگیری از صدمه دیدن بز در مقابل سرماخوردگی، موی آن را اواسط تابستان می چینند.

امیر احمدیان، 124: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، تولید گوشت

تولید گوشت در بختیاری ها عمدتاً به صورت دام زنده و برای فروش است. اقتصاد خانوار از طریق تولید گوشت تأمین می شود. تولید گوشت به صورت دام زنده است. دام زنده بیشتر به چوب دارانی که به منطقه می آیند فروخته می شود. تعداد کمی از خانوارهای تولیدکننده که دسترسی مستقیم به بازار مصرف گوشت دارند، دام خود را در این بازارها به فروش می رسانند.

امیر احمدیان، 121: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، مشک زدن

در زمان شیردهی دام ها، شیر دوشیده شده بلافاصله به ماست تبدیل می شود. ماست نیز به نوبه خود به محصول دیگری که عبارت از کره و دوغ است تبدیل می شود. برای تبدیل ماست به کره و دوغ عملی انجام می شود که به آن «مشک زنی» می گویند. مشک زنی مطلقاً توسط زنان ایل انجام می گیرد.

برای مشک زدن ابتدا ماست را درون مشک دوغ زنی ریخته و دهانه مشک را با نخ، محکم می بندند. سپس مشک را با استفاده از بند بافته شده پشمی (وریس)، از سه پایه ای چوبی به نام «ملار» می آویزند و شروع به مشک زدن می کنند.

برای زدن مشک فقط به یک زن احتیاج است. برای مشک زدن حدود 66 تا 75 درصد از حجم مشک را از ماست انباشته و یک لیتر آب به آن می افزایند. مدت مشک زدن به خصوصیات جوی منطقه تغییر می کند، هر چه هوا گرم تر باشد، تعداد دفعات مشک زنی کمتر خواهد بود، زیرا چربی محلول در ماست به راحتی از آن جدا شده و به سطح مایع می آید.

در صورتی که هوا سرد و خنک باشد، چربی محلول دیرتر از زمان گرما از مایع خارج می شود، از تعداد دفعات ضربه های مشک بیشتر می شود. علاوه بر دمای محیط، تعداد دفعات مشک زدن با مقدار مایع درون مشک نیز بستگی دارد. بدین معنی که هر قدر مقدار دوغ درون مشک کمتر باشد، میدان عمل بیشتری برای جابجایی مایع درون مشک وجود داشته و چربی محلول زودتر جدا میشود.

هر قدر درون مشک مایع بیشتری باشد جا برای جابجایی مایع درون مشک کمتر می شود. زمان مشک زدن نیز بستگی به محیط جغرافیایی دارد. مشک زدن در ییلاق، صبح زود (قبل از دمیدن آفتاب) و بار دیگر هنگام غروب انجام میشود. علت این کار این است که امکان نگهداری ماست در محل خنک وجود ندارد. در قشلاق به علت نبودن زمان شیردهی دام، در فصل پاییز و نیمه اول زمستان مشک زده نمی شود. لیکن در نیمه دوم زمستان که فصل شیردهی دام است مشک زده می شود.

زمان مشک زدن در قشلاق نیز همانند زمان مشک زنی در ییلاق است. مدت مشک زنی بین ده تا سی دقیقه طول می کشد. متوسط فاصله هر دفعه تقریباً برابر 5،1 ثانیه است که توسط نگارنده در مواقع مختلف اندازه گیری شده است. متوسط تعداد دفعات ضربه های مشک در هر بار بهره برداری بین 700 تا 800 بار است که در جاهای مختلف اندازه گیری شده است.

امیر احمدیان، 117-116: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، شیردوشی

چه در منطقه ییلاقی و چه در منطقه قشلاقی، عموماً بختیاری ها شیر میش هار ا نمی دوشند و اجازه می دهند تا بره ها از شیر مادر استفاده کنند. این عمل بدان سبب است که در اثر فقر منابع، بره ها نمی توانند خود را سیر کنند و بنابراین با استفاده بره ها از شیر گوسفندان هم از گرسنگی بره ها جلوگیری می شود و هم به فربه شدن هر چه زودتر آنها کمک می شود.

بزغاله ها، برخلاف بره ها بسیار زرنگ هستند و می توانند بعد از 10 روز تغذیه از شیر مادر، از علوفه تازه تغذیه کنند. بنابراین تولیدات لبنی بختیاری ها از دام های کوچک اغلب از طریق بزهای شیرده گله است. محلی را که در آن شیر دام ها را می دوشند «دون» می نامند. این محل در کنار چادر و در مجموعه چادر و قاش ساخته می شود.

دون، حصاری است از سنگ چین که به  شکل قیف ساخته می شود. قطر بزرگ آن در حدود 2 تا 3 متر، در ازای آن تا حدود 4 متر و قطر کوچک آن در حدود یک متر است. بلندی سنگ چین حصار در حدود یک متر از سطح زمین است. نحوۀ دوشیدن شیر به این ترتیب است که دام های شیرده را از دهانۀ گشاد دون وارد می کنند. در دهانۀ کوچک دون زنی می نشیند و دام را که توسط فرد دیگری نگهداری می شود، می دوشد. دامی که شیر آن دوشیده شد، از طرف دهانه تنگ خارج می شود. بدین ترتیب نوبت شیردوشی به دام دیگر می رسد و این کار تا خاتمه تعداد دام های شیرده ادامه می یابد. در مواردی که در منطقه سنگ وجود نداشته و امکان ساخت دون وجود نداشته باشد، دام ها در محل باز و اطراف چادر دوشیده می شوند.

امیراحمدیان 114 – 113: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، از شیرگرفتن بره ها

بره ها چون دارای شاخ نیستند که بتوان مانند بزغاله ها دهنه به آن ها بست، برای از شیر گرفتن بره ها مدتی آنها را از گله جدا می نمایند تا از مادران خود دور باشند و برای رفع گرسنگی مجبور به خوردن علوفه گردند تا کم کم شیرخوردن را فراموش نمایند، اگر تعداد میش ها کم باشد به پستان هر یک از میش ها کیسه ای می بندند و بندهای کیسه را در پشت میش گره می زنند تا بدین وسیله بره نتواند از شیر مادر استفاده نماید.

صفی نژاد، 335: 1378

لر، بختیاری، معیشت، دامپروری، از شیرگرفتن بزغاله ها

برای از شیرگرفتن بزغاله ها از یک تکه چوب مانند مداد استفاده می نمایند و هر سر چوب را به ریسمان نازکی گره زده و سر دیگر ریسمان را به شاخ آن می بندند، چوب نازک را دردهان بزغاله قرار می دهند، در این حالت بزغاله می تواند به میل خود بچرد و علف بخورد ولی نمی تواند از شیر مادر استفاده کند، چون به محض مکیدن پستان مادر، چوب بدان فشار وارد کرده پستان احساس درد می نماید، و از دادن شیر به بزغاله خود امتناع می ورزد و بزغاله ناچار برای سیرشدن به خوردن علف می پردازد تا رفته رفته از شیر گرفته شود.

صفی نژاد، 335- 334 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، علامت گذاری

در این حالت که در حال حاضر بیشتر متداول است، گرده حیوان را رنگ آمیزی می کنند. امکان دارد که تمام گله یا هر 20 رأس از دام های گله را به یک رنگ علامت گذاری کنند. در این مورد در گرده حیوان به اندازه یک کف دست علامتی از رنگ حنایی، سبز، قرمز و یا رنگ های دیگری که در دسترس باشد، به وجود می آورند.

بختیاری ها عقیده دارند که ستاره سهیل در اول تابستان و اول پاییز نباید در معرض دید مستقیم حیوان باشد زیرا حیوان را می کشد. برای جلوگیری از این کار، کفل حیوان را رنگ می زنند.

امیر احمدیان، 126- 125: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، علامت گذاری

در این روش که در حال حاضر کمتر متداول است، با نقش علائمی از قبیل داغ کردن نقاط مختلف بدن دام، بریدن قسمتی از گوش حیوانات و نقش مهر بر روی کفل، حیوان را مشخص می کنند. دام های کوچک (گوسفند و بره و بز و بزغاله) را با بریدن تکه ای از گوش و یا داغ کردن روی صورت که معمولاً جای کمتری نسبت به سایر نقاط بدن دارد علامت گذاری می کنند.

گوساله ها هنگامی که بزرگ می شوند و باید آنها را از خوردن شیر مادر منع کرد، روی دماغ آنها داغ می گذارند. هنگامی که گوساله داغ شده می خواهد شیر مادر را بخورد، این محل برآمده روی پوزه حیوان باعث خارش پستان مادر شده مادر را ناراحت کرده و از دادن شیر به گوساله خودداری می کند. این عمل را «سردماغ بریده» می گویند.

چارپایان سواری (قاطر و مادیان) را هرگز بر روی صورت داغ نمی زنند، زیرا عقیده دارند که این کار به زیبایی حیوان لطمه می زند. در این مورد بیشتر کفل حیوان را علامت گذاری می کنند. حیوانات باربر (قاطر، الاغ و یابو) را بر روی گردن داغ می زنند.

امیر احمدیان، 125: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، علامت گذاری

در یک واحد بهره برداری دامی، دام های گوناگونی وجود دارد که متعلق به خانوارهای مختلف است. در ثانی در چراگاه های ییلاقی و قشلاقی و نیز هنگام کوچ در صورت اختلاط دام ها با یکدیگر، یافتن تعداد دام معین که متعلق به افراد معین است مشکل به نظر می رسد. برای شناسایی دام های معین در یک اجتماع دامی به ناچار باید دام ها علامت گذاری شود تا بتوان نسبت به تشخیص دام ها اقدام کرد. علامت گذاری می تواند در موقع گم شدن دام بسیار موثر باشد.

امیر احمدیان، 125-124: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن

اخته کردن حیوانات بیشتر جنبه اقتصادی دارد. حیوانات را با کندن غده های تولید هورمون نرینه (بیضه ها) اخته می کنند. حیوانات اخته شده در اثر این عمل ساکت تر شده و به زودی چاق می شوند. گوشت آن ها خوش طعم و بدون بو و از کیفیت بالایی برخوردار می شود. به علت اخته شدن، مبادلات مواد در بدن آن ها تغییر کرده، مرحله چربی دار شدن زودتر انجام می گیرد.

در گذشته عشایر از اخته کردن سنتی استفاده می کردند. این روش بدین ترتیب بود که بیضه دام را از محل اتصال، با نخ محکم می بستند و آن را مالش می دادند، پس پوست بیضه را شکاف داده و بیضه را خارج می کردند. گاهی در اثر این عمل حیوان تلف می شد.

امیر احمدیان، 127: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، اسب

اسب را معمولاً در سن 5 سالگی اخته می کنند، ولی اسب نژاد اصیل را که برای جفت گیری نگهداری می کنند، اخته نمی کنند.

امیر احمدیان، 127: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، بز

در دام های حلال گوشت، در مرحله اول هدف از اخته کردن، پروار کردن آن است. در مرحله دوم، دام را به این جهت اخته می کنند که از پریدن آنها بر روی گرده دام های کوچک که منجر به آسیب دیدگی آنها می شود، جلوگیری کنند. بز را معمولاً در یک سالگی اخته می کنند.

اکثر دوبرها گلداخته هستند، برای تولید مثل گله، تعدادی بز نر را برای این منظور نگهداری کرده و آنها را اخته نمی کنند. به طور متوسط برای یک گله 100 رأسی حدود 4 رأس بز نر در نظر گرفته می شود. بزهای نر را در 3 سالگی اخته می کنند و بزهای نر جوان تر را جایگزین می کنند.

امیر احمدیان، 128-127: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، گاو

گاو را در 3 سالگی اخته می کنند. گاو اخته شده را برای یوغ بستن و استفاده از آن جهت شخم زمین کشاورزی، باربری و یا پرواربندی، مورد استفاده قرار می دهند.

امیر احمدیان، 128: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، گوسفند

قوچ اصیل را هرگز اخته نمی کنند. یک رأس قوچ (به زبان لری نرمیش) اصیل، حتی برای باروری یک گله 100 رأسی میش در طی سال کافی خواهد بود. قوچ ضعیف برای 20 رأس میش درنظر گرفته می شود. بهای یک رأس قوچ اصیل مناسب برای تولید مثل، 3 برابر یک رأس قوچ پرواری هم وزن آن است. علی الاصول قوچ را برخلاف بز، در سنین بالا (معمولاً 7 سال به بالا) اخته می کنند.

امیر احمدیان، 128: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، خر

خر را همانند اسب و به همان منظور در 5 سالگی اخته می کنند.

امیر احمدیان، 127: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، معیشت، دامپروری، اخته کردن، قاطر

این حیوان را اگرچه قدرت باروری ندارد، ولی برای جلوگیری از سرکشی و چموشی و قدرتمند تر شدن در سن 3 سالگی اخته می کنند.

امیر احمدیان، 127: 1378