لر، لر بزرگ، عشایر بختیاری، ابزار

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، باروت، طرز تهیه

باروتی که توسط بختیاری ها تهیه شده می شود به نام «باروت خودکوب» معروف است که در زیر طرز تهیه آن شرح داده می شود. در محل نگهداری دام در غارها و یا زاغه ها که کف آنها تخته سنگ است، لایه ای از فضولات دامی در درون آن رسوب می کند. این لایه را در فصل پاییز برداشت کرده و در آب خیس می کنند. مایع به دست آمده را درون گونی کنفی و یا توبره مویی می ریزند.

با آویختن کیسه و قراردادن ظرفی در زیر آن، آب آن را جمع آوری می کنند. سپس مقداری آب جوش نیز به رسوب درون کیسه اضافه می کنند تا باقیمانده رسوب نیز از اوره تهیه می شود. آب حاصل را درون دیگی ریخته و بر روی آتش قرار می دهند تا بجوشد. مایع را آنقدر حرارت می دهند تا آب آن تبخیر شود و قوام بیاید. سپس آن را درون سینی و یا ظرف تختی می ریزند تا سرد شود.

زمانی که مایع سرد شد، تیغه هایی از نمک بوجود آمده حالت رسوب پیدا می کند که آب در روی آن قرار می گیرد. آب را از آن خارج  کرده و ظرف را جلوی آفتاب می گذارند تا خشک شود. نمک حاصل را خشک می کنند و به اندازه 20 درصد وزن آن، ذغال بید (این نوع ذغال را ذغال بید فهمه می گویند که از چوب بدون گره و نورس بید به دست می آورند) می افزایند. همچنین 20 درصد وزن نمک حاصل شده، گوگرد زرد(قبلاً آن را کوبیده و با پارچه توری صاف کرده اند) به آن اضافه می کنند. ماده حاصل را در چاله سنگی (چال) ریخته و با دسته هاون چوبی می کوبند.

پس از گذشت 2 ساعت، این ماده را درون ظرفی ریخته و به مدت 2 روز آن را در سایه قرار می دهند. پس از گذشت این مدت، دوباره آن را کوبیده و مقداری آب را به آن اضافه می کنند تا حالت چسبندگی پیدا کند. سپس خمیر را از سوراخ الک عبور می دهند تا به صورت دانه های ریز درآید. دانه ها را درون پارچه ای ریخته و آن را جابجا می کنند تا به صورت دانه های ارزن و یا کوچکتر ( به قطر حدود یک میلی متر) در بیاید. پس از آن، این ماده را درون سینی ریخته و در آفتاب (دور از باد و گرد و خاک) قرار می دهند تا خشک شود. پس از خشک شدن، باروت آماده می شود.

امیر احمدیان، 137 – 136 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، بام غلتان

چون در مناطق قشلاقی کوهستانی، خاک رس یافت نمی شود، پوشش سقف خانه ها، بیشتر از خاک های شنی است. بنابراین در هنگام بارندگی سقف اغلب ساختمان ها، چکه می کند. پس از بارندگی، برای جلوگیری از چکه کردن بام ها، مقداری خاکستر بر بام خانه ها پاشیده و سپس با غلتاندن بام غلتان، بام ها را می کوبند.

امیراحمدیان 340 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، پارو

پارو وسیله ای است برای جابجا کردن محصول در خرمن جا، این وسیله توسط صنعتگران شهری، روستایی و یا خود عشایر ساخته می شود. بلندی آن حدود 80،1 متر است. سر پارو مستطیلی است به ابعاد تقریبی 60 ×40 که از تخته ای جداگانه ساخته شده و به دسته پارو نصب می شود .

امیر احمدیان، 147 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، تفنگ

این نوع تفنگ ها شامل تفنگ های تک لول و دو لول شکاری (کالیبر 12) و یا تفنگ های جنگی است. معمولاً تفنگ های جنگی از نوع برنولوله بلند و یا ام 1 است که از طریق ژاندارمری (نیروی انتظامی) منطقه در مقابل وثیقه به امانت به خانوار تحویل داده می شود که امنیت منطقه قلمرو ایلی را خود عشایر تأمین کنند، زیرا امکان برقراری پاسگاه های نیروی انتظامی در قلمرو ایلی که بسیار گسترده است، نیازمند پرسنل نظامی و امکانات زیاد خواهد بود. از این رو از طریق نیروی انتظامی با برنامه های از پیش تعیین شده خانوارها را در بعضی مناطق با تحویل تفنگ تسلیح می کنند که امنیت خود را در مقابل خطراتی که هست محافظت کنند.

امیراحمدیان، 136 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، تفنگ

هر خانوار بختیاری تقریباً دارای یک قبضه تفنگ است. داشتن تفنگ بدان علت ضروری است که مرد خانواده در مقابل مهاجمان، دزدان و یا حیوانات درنده مایملک و افراد خانواده خود را به کمک سلاح محافظت کند.

امیراحمدیان، 135: 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، تفنگ، تفنگ پوزپر

این تفنگ ها یا بسیار قدیمی هستند و یا اینکه از نوع تفنگ های سرپری هستند که توسط صنعتگران ایرانی ساخته می شوند. قیمت آن نسبتاً ارزان تر از سایر تفنگ هاست و بیشتر خانوارهای کم درآمد از این نوع تفنگ استفاده می کنند. این نوع تفنگ توسط کولی ها نیز ساخته می شود.

امیر احمدیان، 136 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، تِری

برای نگهداری بزغاله ها و بره های نوزاد در کنار چادر و دور نگهداشتن آنها از گم شدن و یا ماندن در زیر دست و پای چارپایان و از همه مهمتر برای جلوگیری از خورده شدن شیر دام توسط نوزادان ، طنابی مخصوص به نام تِری به کار برده می شود. تِری طنابی است به بلندی حدود 4 متر که در فاصله های حدود 75-50 سانتی متر دارای حلقه هایی از همان جنس است. دوسر طناب را با استفاده از میخ، در یک امتداد به زمین نصب می کنند.

گردن بزغاله و برّه را در هر یک از این حلقه ها قرار می دهند. و این مانع خوردن علوفه نمی شود. در مواقع لازم آنها را از این طناب جدا کرده و آنها از شیر مادرانشان استفاده می کنند. بلندی و کوتاهی و تعداد حلقه های موجود در تِری بسته به تعداد بزغاله ها و برّه ها متغیر است.

امیر احمدیان،  1378:109

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، جعبه هزار پیشه

زندگی کوچ روی، شرایط خاص خود را دارد. در این زندگی آنچه شکستنی است، بسیار کم دیده می شود. لوازم شکننده زندگی در هنگام کوچ و جابجایی بر روی چارپایان نمی توانند از ایمنی لازم برخوردار باشند. حمل این گونه وسایل در زمان کوچ و گذر از کوهستان های رفیع و سربلند، و نیز گذرگاه های تنگ بسیار مشکل و امکان به سلامت رسیدن وسایل و ظروف شکننده بسیار کم است. بنابراین وسایل شکننده زیادی نمی توانند در زندگی کوچ روی به کار برده شود.

اما در زندگی روزمره عشایر تعدادی وسایل و لوزام شکننده مورد نیاز است که عبارتند از وسایل چایخوری، آینه، چراغ فانوس، چراغ توری و از این قبیل. عشایر بختیاری برای نگهداری از لوازم چایخوری از جعبه ای بنام «جعبه هزار پیشه» استفاده می کنند. جعبه هزار پیشه عبارت است از جعبه ای به شکل مکعب مستطیل به ابعاد تقریبی 30×40 سانتیمتر و به بلندی 15 سانتیمتر.

این جعبه طوری ساخته می شود که بین استکان ها و نعلبکی ها و نیز قوری چینی فاصله ای ایجام می کند. بعد از قرار دادن ظروف در آن، در بین نعلبکی ها پارچه ای قرار می دهند که نعلبکی ها بهم نخورد. نعلبکی و قوری را نیز پس از پوشاندن با پارچه درون شکاف های مربوط به خود قرار می دهند. عموماً این جعبه ها بسته به ساخت خود و ارزشی که دارند ممکن است برای دو عدد نعلبکی دو عدد استکان و یک عدد قوری ساخته شود. در مواردی برای چهار یا شش استکان و یک قوری و قندان و محلی برای نگهداری قاشق چایخوری تعبیه می شود.

عمدتاً این جعبه توسط خراطان شهری ساخته می شود. گاهی بختیاری ها خود نیز جعبه هزارپیشه می سازند که ظرافت چندانی ندارند. شکل ظاهری و تزئینات روی جعبه به منزلت و ثروت صاحب آن بستگی دارد. خانوارهای ثروتمند از جعبه ظریف و نقش و نگار دار و دارای پوشش داخلی مخمل قرمز استفاده می کنند.

امیراحمدیان، 350- 348 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، جَنگَر

جنگر همان شن کش است که دارای تیغه هایی چوبی و دسته ای چوبی است. این وسیله برای باد دادن خرمن به کار می رود. این وسیله توسط صنعتگران شهری ساخته می شود، بلندی آن حدود 150 سانتی متر است. محل اتصال تیغه های چوبی به سر دسته ، یا چرم یا پوست مهار می شود. و این کار دوام تیغه ها را بیشتر می کند، به طوری که می توان سال ها از آن استفاده کرد.

امیر احمدیان، 147 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، خِش

خش یا همان گاو آهن ایرانی از دو قسمت چوبی و فلزی ساخته می شود. قسمت چوبی خش هم به وسیله افراد ایل و هم توسط صنعتگران شهری و روستایی ساخته می شود. چوب خش بختیاری بیشتر از درخت بلوط ساخته می شود. گاو آهن خش (نوک آهنی آن ) بوسیله آهنگران شهری و روستایی یا غربتی ها (در بختیاری به آن، «غربت» یا «فیوج» می گویند) ساخته می شود.

در منطقه ییلاقی چون زمین نرمتر از اراضی قشلاق است، خش مربوط به ییلاق مورد استفاده قرار می گیرد که از نظر ساختمان با خش گرمسیری تفاوت دارد. همچنین در منطقه قشلاقی به علت سختی خاک، خش مربوط به منطقه گرمسیری مورد استفاده قرار می گیرد.

خش مورد حمل و نقل قرار نمی گیرد. لوازم شخم را در میان سنگ ها، صخره ها و غارها یا در ساختمان ها پنهان می کنند، تا در مراجعه مجدد از آن استفاده کنند. یک دستگاه خش می تواند به وسیله چندین خانوار بهره بردار مورد استفاده قرار گیرد.

امیراحمدیان، 146 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، خیک پنیر

برای تهیه خیک پنیر عمدتاً از پوست بز و گاهی از پوست گوسفند استفاده می کنند. مواد چربی و گوشت را با کارد، از پوست جدا می کنند. مقداری نمک (حدود یک کیلوگرم) و گل چویل (صد گرم) به درون پوست می ریزند. پوست را 3 روز در سایه قرار می دهند و سپس بعد از گذشت 3 روز مواد آن را خارج و مقداری دوغ یا (ماست) و مقداری ابریشم (گیاهی محلی) درون پوست می ریزند. این عمل پوست را هم نرم و هم معطر می کند.

بعد از گذشت 3 روز دوغ و ابریشم را از آن خارج کرده و مشک را با آب تمیز می شورند. خیک پنیر آماده است. در صورتی که بخواهند درون این پوست، پنیر نگهداری کنند، قبل از ریختن پنیر در آن مقداری نمک به درون آن ریخته و تکان می دهند تا جداره داخلی پوست نمک اندود شود. سپس پنیر را درون پوست ریخته و مقداری رازیانه به آن اضافه می کنند.

موهای موجود در روی پوست را برای تهیه خیک پنیر قیچی نمی کنند. نگهداری پنیر در پوست معمولاً در ییلاق تهیه و در قشلاق مصرف می شود.

امیر احمدیان،  1378:107

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، خیک روغن

خیک روغن را فقط از پوست بز تهیه می کنند. پوست بز را پس از طی مراحل اولیه آماده سازی، از مایع غلیظ دوغ پر کرده و منافذ آن را مسدود می کنند. پس از گذشت 2 یا 3 روز، مایع درون آنرا خارج کرده و سپس به مقدار دو یا سه کیلوگرم شیره انگور را درون آن می ریزند و به مدت یک هفته در سایه قرار می دهند.

پس از سپری شدن یک هفته، شیره را از درون پوست خالی می کنند و مجدداً شیره تازه ای به درون آن می ریزند. معمولاً تعویض مایع شیره را 2 تا 3 بار انجام می دهند تا کاملاً طعم و بوی داخل پوست برطرف شود. پس از اتمام این مراحل پوست جهت نگهداری روغن آماده شده است.

گاهی به جای دوغ، از شیر و یا مخلوطی از آرد و شیر در عمل آوری مشک روغن استفاده می شود. هنگامی که پوست آماده بهره برداری شد، دوتکه چوب به بلندی 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 3 سانتیمتر انتخاب می کنند. دو سر یکی از این چوب ها را در سوراخ های موجود دست و دو سر تکه دیگر را در سوراخ های موجود در پای حیوان فرو می کنند، سپس دور این منافذ را که به هم نزدیک کرده اند، محکم با نخ می بندند. چون پوست نرم است، با محکم بسته شدن به هر چوب، پس از خشک شدن پوست، کلیه این منافذ در قسمت های فوق مسدود می شود. در اثر این عمل پوست در قسمت شکم کاملاً جمع می شود. قسمت تحتانی نیز به کمک و یا وصله کردن مسدود می شود.

دوختن یا وصله کردن مشک بسته به هنرمندی، مشک دوز است. اگر مشک دوز اهل ذوق باشد، برای زیبایی مشک قسمت تحتانی را وصله می کند. قسمت گردن پوست نیز به عنوان دریچه عمل می کند.

معمولاً بلندی دهانه مشک، این امکان را می دهد که پس از ریختن مایعات در آن گردن پوست را تا کرده، و در محل تا شده با استفاده از ریسمان آن را ببندند.

امیر احمدیان،  108 – 107 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، داس

داس مورد استفاده در بختیاری، داس مخصوص منطقه است. این داس از دسته ای چوبی و تیغه ای فلزی دو تکه ، تهیه می شود. ساخت آن در منطقه توسط کولی ها و یا صنعتگران شهری انجام می شود. محصولات سالانه توسط داس درو می شود.

امیراحمدیان، 147 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، زنگوله

زنگوله بزرگ را «دریا» و زنگوله کوچک را «زنگل» می نامند. زنگل را برای افراد گله و دریا برای پیشتازان گله مورد استفاده قرار می گیرد.

امیر احمدیان، 127 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، سنگ اُو

از مواردی که از سنگ با به کاربردن ابزار، به عنوان ظرف استفاده می کنند، می توان از آبشخور دام نام برد. با استفاده از ابزار فلزی در سنگی مکعب شکل، فضایی ایجاد می کنند که بتوان از آن به عنوان آبشخور دام استفاده کرد. به این نوع آبشخور در گویش بختیاری «سنگ او» می گویند.

امیراحمدیان، 341 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، فلاخن

فلاخن را بختیاری ها «که وون» می نامند. که وون وسیله ای است که از نخ پشم یا نخ پنبه ای بافته می شود. بافت آن آسان و از این وسیله به عنوان اسلحه ای پرتابی، برای پرتاب سنگ استفاده می شود. برای راندن حیوانات وحشی، برگرداندن گله و راندن افراد مزاحم از که وون استفاده گسترده ای به عمل می آید. معمولاً که وون را برای پرتاب سنگ در مسافت بیش از برد دست به کار می برند. استفاده از این وسیله بسیار متداول است.

امیر احمدیان، 133 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، کَلاک

«کلاک» وسیله ای است چوبی برای چیدن میوه درختان از شاخه های دور از دسترس. این وسیله، از شاخه های بلند درختان تهیه می شود. بلندی آن بین 2 تا 3 متر است. کلاک در انتهای خود دارای گیره ای دو شاخه است.

هنگام استفاده از کلاک، دسته آن را گرفته و گیره را به طرف شاخه درختان دراز کرده و شاخه مورد نظر را در دو شاخه آن قرار می دهند. سپس با پیچاندن کلاک، شاخه به دور آن گره می خورد. آن گاه کلاک را به طرف پایین کشیده و شاخه را با دست گرفته و میوه را به کمک دست دیگر که آزاد است می چینند.

اگر شاخه مورد نظر خیلی دور از دسترس باشد، کلاک را محکم می کشند که در اثر این عمل سرشاخه با میوه آن جدا شده و به زمین می افتد. گاهی برای دسترسی به میوه شاخه های دور از دسترس از دو عدد کلاک استفاده می شود. به این ترتیب که با یک کلاک شاخه را کشیده و دسته آن را به تنه درخت می بندند. سپس با استفاده از کلاک دیگر، شاخه را مجدداً به پایین می کشند تا امکان دسترسی به شاخه بیشتر می شود. استفاده از کلاک در زندگی کوچ روی که دسترسی به نردبان امکان پذیر نیست، دسترسی به شاخه های درختان میوه را امکان پذیر می کند.

امیر احمدیان، 351- 350 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، کِم

کِم همان غربال است که برای پاک کردن محصولات کشاورزی به کار می رود. ساخت آن نیز توسط صنعتگران غیرعشایر انجام می گیرد.

امیر احمدیان، 147 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، کوروک

سبد نگهداری مرغ را «کوروک» می نامند. این سبد از ساقه های درخت بادام کوهی یا ترکه های بید توسط زنان بافته می شود. قطر تقریبی آن بین 35 تا 40 سانتیمتر و بلندی آن حدود یک متر است. انتهای آن از جنس همان بدنه و به صورت یک تکه است، دریچه آن را از پارچه یا گونی تهیه می کنند. هنگام کوچ ، ماکیان را در این سبد گذاشته و آن را بر روی چارپایان حمل می کنند.

امیر احمدیان، 130 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، گرز

هر مرد بختیاری چماقی دارد که بعنوان چوبدست از آن استفاده می کند. این چوبدست را «گرز» می نامند. اصولا گرز جزو وسایل مورد نیاز است. گرز بختیاری را عمدتاً از چوب «ارزن» تهیه می کنند. این نوع گرزها را از درخت اندن در مناطق گرمسیری قلمرو ایلی در کوهستان زاگرس از جنگل تهیه می کنند. برای استفاده از آن، چوبدست مورد نیاز را روغنکاری می کنند و گاهی در انتهای آن غلافی از دم گاو به بلندی حدود 5 تا 10 سانتی متر کار می گذارند. این غلاف پس از خشک شدن چرم گاو، به گرز می چسبد و به عنوان دستگیره در مقابل شکنندگی گرز عمل می کند.

بلندی گرز بین 100 تا 130 سانتی متر است. قسمت تحتانی آن (سرگرز) دارای برجستگی است که در هنگام ضربه زدن، از استحکام و سنگینی برخوردار است. قطر گرز در قسمت دستگیره در حدود 3 سانتی متر و در قسمت تحتانی بین 4 تا 6 سانتی متر است.

امیر احمدیان، 132- 131 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار ، گل

چون براساس اعتقادات مذهبی، سگ نجس است. برای خوراک دادن به سگ، از سنگ های حفره داری که مانند ظرف گودی هستند استفاده می کنند، غذای سگ را درون آن قرار می دهند. به این نوع سنگ «گل» می گویند.

امیراحمدیان، 341 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، گهواره

گهواره وسیله ای است چوبی که برای نگهداری نوزادان و کودکان کمتر از 2 سال به کار می رود. در گویش بختیاری به گهواره «تَدِه» می گویند. کودک در طی شبانه روز، در گهواره نگهداری می شود. هنگامی که کودک در گهواره قرار دارد، روی کودک را با پوشش از پتو یا پارچه (بسته به فصل گرما یا سرما) می پوشانند. در این حالت قسمت های سینه ، شکم و پاهای کودک را با بندهای پشمی (وریس) به گهواره می بندند تا تکان نخورده و از گهواره به زیر نیفتد.

چون مادر ناچار است که در طی روز به امور مختلف بپردازد. هنگامی که کودک در گهواره نگهداری می شود، برای جمع آوری ادرار وی، شلنگی را در محل مربوط وصل و یک سر آن را از گهواره خارج می کنند. در محل خروج، ظرفی را به سر شیلنگ وصل کرده و ادرار کودک آنجا می ریزد. هنگامی که کودک در گهواره است، مادر به کارهای روزانه خود مشغول می شود.

برای ساکت کردن کودک در هنگام بی قراری، با حرکت بند بلندی که به گهواره بسته شده است، مادر از راه دور گهواره را تکان داده و کودک را ساکت می کند. حتی در موقع شیر دادن به نوزادان نیز کودک را به گهواره بسته شده است، خارج نمی کند. برای این منظور، مادر با قرار گرفتن در کنار گهواره و خم کردن آن به طرف سینه خود و نیز قدری خم شدن، به طرف گهواره کودک را شیر می دهد.

معمولاً از چوب حایل بین دو قوس جانبی گهواره، زنگوله هایی آویزان می کنند. در اثر حرکت گهواره، زنگوله ها به صدا می آیند. برای جلوگیری از آزار حشرات موذی و جوندگان، کف گهواره به وسیله چهار پایه های آن ، حدود 5 سانتیمتر بلندتر ز سطح زمین قرار می گیرد. همچنین برای محافظت در مقابل نیش حشرات، هنگامی که کودک در گهواره نگهداری می شود، طاق گهواره را با پوششی از تور می پوشانند. هنگام کوچ یا رفتن به مهمانی و یا ترک چادر، مادر گهواره ای را که کودک در آن قرار دارد، به پشت خود می بندد و پیاده طی طریق می کند. گاهی گهواره ای را که کودک در آن است، برگرد چارپایان بسته و آن را حمل می کنند.

گهواره مورد استفاده هر خانوار، در رابطه با منزلت اجتماعی و وضعیت اقتصادی آنها دارای تزئینات و لوازم زینتی است. خانوارهای پردرآمد، گهواره کودک را با توره و شرابه های رنگارنگ و زنگوله های گرانقیمت تزئین می کنند. گهواره مورد استفاده بختیاری ها توسط صنعتگران شهری ساخته و پرداخته می شود.

امیر احمدیان، 354 – 353 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، وسایل آسیاب کردن و کوبیدن مواد

بختیاری ها با استفاده از ابزار فلزی، سنگ آسیاب تهیه می کنند. ساختن دستاس نیز، با استفاده از سنگ های مخصوص صورت می گیرد. دستاس را «بَردَر» می گویند. بردر را با انتخاب سنگ و تراش اندکی که به یک تکه استوانه ای می دهند تهیه می کنند. برای خرد کردن مواد با این وسیله، مواد را بر روی تخته سنگی صاف و یا کمی معقر قرار می دهند. سپس به کمک سنگ استوانه ای که آن را در طول تخته سنگ دَوَران می دهند، عمل خرد کردن انجام می شود. همچنین با استفاده از ابزار فلزی، با ایجاد چاله ای در یک تخته سنگ، هاون تهیه می کنند.

دسته هاون را نیز با انتخاب سنگ استوانه ای که یک طرف آن هم حجم (یا کمی کوچکتر) از قطر چاله باشد، تهیه می کنند. مواد را درون چاله می ریزند و با استفاده از دسته هاون، آن را می کوبند. هاون را به گویش بختیاری «چال» و دسته آن را «دسته چال» می گویند. از این نوع وسیله برای جدا کردن برنج از شلتوک نیز استفاده می کنند.

امیراحمدیان، 340- 339 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مشک

زندگی عشایری از دیرباز تا کنون، جهت رفع نیازمندی های خود لوازم و وسایلی را به وجود آورده است که با شرایط جغرافیایی زندگی تطبیق دارد. یکی از عمده ترین وسایل که در بهره برداری دامی بسیار از آن استفاده می شود (مشک) (خیک) است. بختیاری ها، همانند سایر اقوام کوچ نشین در تهیه انواع مشک مهارت بسیار دارند.

افراد ایل طبق یک سنت که از پدران آنها به یادگار مانده است بز و گوسفند را پس از کشتار باد نمی کنند، بلکه پوست حیوان را یک تکه بیرون می آورند. زیرا پوست باز شده (همانطوری که در مناطق شهری و روستایی مورد استفاه قرار می گیرد) در زندگی آنها نقش و کاربردی ندارد. پوست مورد استفاده بایستی همانند کیسه باشد. بنابراین متناسب با این نیاز اقتصادی، رابطه ای فرهنگی ایجاد شده که باد کردن دام را پس از ذبح تقبیح می کنند و عقیده دارند اگر لاشه حیوان را در موقع ذبح برای کندن پوست باد کنند، لاشه حیوان نجس می شود. چرا که اگر پس از ذبح گوسفند و یا بز خواسته باشیم پوست آن را از لاشه جدا کنیم، به طور معمول باید لاشه را باد کنیم.

در صورتی که در کندن پوست حیوان به طور یک تکه ( به اصطلاح دیگر، قلفتی) نیازی به باد کردن لاشه حیوان نبوده و باید بلافاصله با شتاب نسبت به کندن پوست از لاشه اقدام کرد. در صورت سرد شدن لاشه حیوان، کندن پوست بطور قلفتی بسیار مشکل خواهد بود.

امیر احمدیان، 105 – 104 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مشک ، طرز تهیه

برای تهیه هر نوع مشک، ابتدا کندن پوست حیوان است. سپس پس از آنکه سر حیوان بریده شد، قبل از آنکه بدن حیوان سرد شود، در قسمت تحتانی و شرمگاهی حیوان، دایره ای در محل اطراف دم به قطر 15 سانتی متر ایجاد می کنند. پوست این قسمت را جدا کرده و دم حیوان را در وسط این دایره قرار می دهند. و سپس با دست بین پوست و گوشت فشار می دهند و راهی برای عمل کردن ایجاد می کنند.

آرام آرام دست خود را با فشار نوک انگشتان در بین پوست و گوشت حرکت می دهند. پس از اینکه پوست به مقدار کافی از لاشه حیوان جدا شد، پاهای حیوان به سه پایه ای چوبی (ملار) آویزان کرده و پوست را به طرف پایین می کشند. پوست در این حالت، همانند کیسه ای است که از دو طرف (گردن و شرمگاهی) دارای دو دهانه بزرگ و از چهار طرف (آرنج و زانوی حیوان) دارای سوراخ های کوچک است. این پوست، در تهیه انواع مشک ها مورد استفاده قرار می گیرد. پوست حیوان به طور یک تکه (“قلفتی”) از لاشه جدا می شود و نیازی به “باد کردن” ندارند و این عمل را نجس کردن لاشه می دانند.

امیر احمدیان، 105 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مشک دوزَنی

مشک دوزنی (دوغ زنی) مانند مشک دوغ تهیه می شود و تنها تفاوتی که با مشک دوغ دارد این است که مشک دوغ زنی باید دارای گیره هایی باشد که بتوان آن را از سه پایه آویزان کرد. برای ایجاد گره بدین ترتیب عمل می شود که ابتدا دو قطعه چوب به بلندی 30-25 سانتیمتر و به قطر 4-3 سانتیمتر تهیه می کنند. دو سر یکی از این چوب ها را در سوراخ های قسمت دست پوست وارد کرده و دور آن را با نخ محکم می بندند. چوب دیگر را نیز به همین ترتیب در قسمت سوراخ های پای پوست وارد کرده و دور آن را با نخ می بندند. برای این کار حدود 3 تا 4 سانتی متر از سر هر طرف چوب را داخل سوراخ پوست کرده و اقدام به بستن مشک به دور چوب می کنند. مشک دوغ زنی را با بستن «وریس» به گیره های ایجاد شده و در هر طرف مشک به سه پایه وصل و اقدام به مشک زدن می کنند.

امیر احمدیان،  1378:108

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مشک آب

تهیه مشک آب ، همانند مشک دوغ است. لیکن تفاوتی که این مشک با مشک دوغ دارد، این است که چون تابش آفتاب به مشک باعث گرم شدن مایع درون آن می شود، موی بز را از مشک آب، کمتر از مشک دوغ قیچی می کنند. لایه ای از موی بز بر روی این مشک می ماند و به عنوان عایقی در مقابل حرارت عمل می کند.

امیر احمدیان،  107 – 106 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مشک دوغ

پوست را ابتدا نمک اندود کرده و پس از خشک شدن در آب خیس می کنند. بعد از آنکه پوست نرم شد، آن را وارونه می کنند و گوشت و چربی های باقیمانده بر پوست را با کارد تیزی تمیز می کنند. درون پوست را از مایعی بنام جفت بلوط انباشته می کنند. این مایع از پوست میانی (بین میوه و پوست رویی) بلوط است که از جوشاندن آن در آب، به دست می آید.

پس از جوشاندن این مایع آن را سرد کرده، داخل پوست می ریزند. سوراخ های پوست را محکم می بندند. پس از گذشت دو روز مایع درون پوست را از آن خارج می کنند. سپس درون پوست را از دانه خرد شده بلوط و جو انباشته و دو روز آن را در آفتاب قرار می دهند. در اثر جریان هوا و نور آفتاب، پوست خشک می شود. بعد آن را درون محفظه ای دود می دهند.

پس از چند روز پوست را درون آب قرار داده و داخل و بیرون آن را با آب سرد می شویند تا مواد زائد آن پاک شود. موهای پوست را با قیچی تیزی از سطح آن می چینند تا سفید بشود. پس از خشک شدن پوست قسمت های سوراخ دار چهارگانه (محل دست و پای حیوان) را به داخل تا کرده و محکم می بندند و یا اینکه اغلب این قسمت را می دوزند. در قسمت تحتانی با قرار دادن تکه ای پوست، آن را وصله می کنند. در بعضی مواقع بدون اینکه وصله ای بزنند، این قسمت را می دوزند “کور” می کنند. از شش سوراخ موجود در پوست (گردن، قسمت تحتانی و چهار سوراخ دست ها و پاهای حیوان) فقط یک سوراخ که مربوط به قسمت گردن است به عنوان دریچه باز می ماند که از این دریچه به عنوان دهانه، برای ریختن و یا بیرون آوردن محتویات مشک استفاده می کنند. قسمت دهانه را با تا کردن و بستن دو لایه آن می بندند. مشک دوغ فقط از پوست بز تهیه می شود. پوست بز بیشتر از پوست گوسفند مقاوم است. از مشک دوغ برای نگهداری ماست، دوغ و نیز تهیه کره و ماست (دوغ زنی ) استفاده می کنند.

امیراحمدیان، 106 – 105 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، مَلار

«ملار» سه پایه ای است چوبی که در زندگی کوچ نشینان کاربردهای گوناگون دارد. ملار از سه عدد چوب به قطر 8 سانتیمتر و بلندی حدود 150 سانتیمتر ساخته می شود. در سر هر یک از پایه ها گیره یا قلاب (حلقه) وصل می کنند. دور آن را در بالا با طناب یا زنجیر طوری به هم وصل می کنند که سه پایه حول این محور حرکت کند.

بسته به موارد مختلف و استفاده های گوناگونی که از آن به عمل می آورند اضلاع آن کوتاه یا بلند ساخته می شود. این سه پایه قابل حمل بوده و قاعده هرمی که در کف زمین به وجود می آورد، بسته به مورد استفاده بزرگ و کوچک می شود.

در زندگی بختیاری ها ملار نقش عمده ای را ایفا می کند:

1- آویختن مشک و مشک زدن

2- به عنوان پایه دستگاه بافندگی در بافتن جاجیم، خورجین، تی ور، چوقا و قالی.

3- قصابی کردن گوسفند و بز جهت پوست کندن و تکه تکه کردن لاشه حیوان.

4- استفاده از آن به عنوان سایه بان در هنگام پخت نان، شستن رخت و غیره.

5- برای حمام کردن و ایجاد حفاظ با قرار دادن پارچه یا پوشش بر روی آن که معمولاً در این مورد برای فضای بیشتر می توان از 2 یا چند ملار استفاده کرد.

امیر احمدیان، 352 – 351 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، میش بند

طنابی است که از پشم بافته می شود. این طناب به بلندی حدود 3 متر است. یک سر میش بند به سر یک رأس میش گله بسته شده و سر دیگر آن را چوپانان به دور کمر خود می بندند. چوپانان از این وسیله هنگام خواب در شب استفاده می کنند. اگر دزدی به گله بزند و یا گرگ و سایر حیوانات درنده به گله حمله کنند، میش گله که میش بند به آن بسته شده است جابجا شده و یا اقدام به فرار می کند. به تبع حرکت گوسفند، چوپان نیز متوجه خطر شده از خواب بیدار می شود.

امیراحمدیان،  1378:110

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار ، هَرو

استفاده از سنگ به عنوان ظرف در قلمرو ایلی به دو صورت است: یا سنگ ها به طور طبیعی دارای حفره هستند و یا اینکه با استفاده از ابزار اقدام به ایجاد حفره در سنگ می کنند. استفاده از سنگ با حفره های طبیعی در بین چوپانانی که فاقد ظرف باشند، متداول است. در این حالت چوپانان، شیر دام را در درون این گونه سنگ ها دوشیده و در آن نان خرد کرده و می خورند. به این نوع سنگ در گویش بختیاری «هرو» می گویند.

امیراحمدیان، 341- 340 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، همبون

«همبون یا انبان» کیسه ای است چرمی که چوپانان جهت نگهداری مواد غذایی مورد مصرف روزانه خود از آن استفاده می کنند. اگرچه همبون برای استفاده چوپانان تهیه می شود، لیکن در خانوار نیز به عنوان کیسه کاربرد دارد.

امیراحمدیان،  110 : 1378

لر، لر بزرگ، بختیاری، ابزار، همبون، طرز ساخت

ابتدا پوست گوسفند را به صورت یک تکه لاشه حیوان کشتار شده ، جدا می کنند. در این حالت پوست دارای دو دهانه است یکی در انتهای بدن حیوان ، دیگری در قسمت سر و گلو. دست و پای حیوان نیز از طرف مچ دست و ساق پا دارای چهار سوراخ خواهد بود.

پشم را کاملاً از پوست جدا کرده و آن را می تراشند. سپس پوست را با آب می شویند. مایعی را جوشانده گیاه چویل فراهم آمده به درون پوست ریخته و منافذ آن را می بندند . مایع به اندازه حجم پوست تهیه می شود. پس از انباشتن پوست از مایع، آن را به مدت 15 روز در جایی قرار می دهند. سپس ، دهانه پوست را باز و مایع را از آن خارج می کنند. سپس درون پوست را از شن پر می کنند و خوب تکانش می دهند تا جداره داخلی پوست از مواد چربی و گوشت پاک می شود.

پس از این عمل شن را از پوست خارج کرده و آن را با آب می شویند. پوست خشک شده انار را که قبل فراهم کرده اند در آب می جوشانند. این مایع را درون پوست می ریزند. پوست انار به علت داشتن خاصیت رنگ کنندگی، پس از مدتی همبون را به رنگ حنایی در می آورد. بعد مایع را از همبون خارج کرده و آن را در سایه قرار می دهند، تا کاملاً خشک شود. قسمت تحتانی و سوراخ های چهارگانه دست و پای پوست را مسدود می کنند و از گلوگاه آن به صورت دریچه ای استفاده می کنند. چوپانان این وسیله را برای نگهداری و حمل غذا به کار می برند. در این حالت با بستن بندهایی، همبون را به پشت آویزان می کنند.

امیراحمدیان،  110 : 1378