فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها

فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها، میدان خان

این میدان وسیع و خوش طرح از مکان های دارای سبک و زیبایی شهر یزد و یکی از آثار محمدتقی خان (متوفی در 1213) است. بر چهار طرف میدان دکان هایی چند قرار دارد. پیش روی آن ها سایبان راهرو گونه ای ساخته شده و سردرهای دکان ها هلالی است.

این میدان راهی به قیصریه و راهی به مسجد ریگ دارد. مدرسه شفیعیّه در زاویه شمال شرقی آن واقع است. میدان خان جزء مجموعه ای است که محمدتقی خان با طرحی هماهنگ آن را بوجود آورد. این مجموعه عبارت است از مدرسه و قیصریه و همین میدان و خوشبختانه جملگی آن ها هم اکنون پابرجا و از نقاط دیدنی شهر یزد است.

در اینجا ادای توضیحی لازم است و آن اینکه عبدالوهاب طراز در کتابچه موقوفات یزد چندبار به طور استطراد از میدان خواجه نام می برد. آن موارد بدین شرح است: مسجد ملا اسمعیل حوالی میدان خواجه، مدرسه شفیعیه واقع در میدان خواجه، مدرسه کوچک واقع در میدان خواجه، و دو مورد دیگر ضمن معرفی دو دکان واقع در میدان خواجه.

از این اشارات واضح است که میدان خواجه همین میدانی است که اکنون به میدان خان مشهور است و معرفی آن پیش از این گذشت. ضمناً باید گفت در جامع مفیدی هم چند بار از میدان خواجه یاد شده و آن میدانی بوده است که خواجه ضیاء الدین محمد حدود سال 850 ه.ق ایجاد کرده بوده است. از قرائن چنین برمی آید که محل میدان خان کنونی با محل میدان خواجه که در کتابچه موقوفات یزد هم به شرح مذکور در فوق ذکر شده است تطابق دارد.

افشار  702-701 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها، میدان شاه

این میدان و نام آن یادگاری است از زمان حکومت حاجی علینقی خان (1214-1219) پسر محمدتقی خان مذکور در قبل و اوست که طبق نوشته جامع جعفری در حمله نعمت الله خان حسینیه ای وسیع ایجاد کرد و به مناسب آنکه متصل به مسجد شاه طهماست بود به میدان شاه اشتهار یافت. پیش از این که در آن محل حسینیه ساخته شود، در آنجا باغی و عمارتی به نام عباسیه قرار داشت که سابقه ای تاریخی دارد و مناسبت دارد که به ملاحظه ذکر میدان شاه به توصیف آن بپردازد.

نخستین بار، در این محل، سیدغیاث الدین بن شهاب الدین الحسینی که از اعیان و رجال قرن نهم یزد بود دولتخانه و حمامی ساخت. بر این عمارت کتیبه ای از کاشی با اشعاری از شرف الدین علی یزدی نصب بوده و در زمان خود شهرت بسیار یافته بود.

چون بانی آن عمارت وفات کرد دولتخانه اش پس از پندی به نعیما شاه نعمت الله منتقل شد و به  “باغچه عباسی” و  “عمارت عباسیه” شهرت گرفت و بعداً از راه توارث به غیاث الدین میرمیران که سمت کلانتری یزد با او بود رسید. غیاث الدین میرمیران مذکور در این موضع دولتخانه ای عالی ساخت و نام آن را “عباسیه” گذاشت و “جلوخان میدان” پیش آن طرح انداخت و صفه ها و ایوان ها ساخت و برابر میدان تالاری ایجاد کرد که در آنجا نقاره می نواختند.

مرحوم آیتی می نویسد که میدان احداثی میرمیران پشت میدان جدید قرار داشت و به میدان شاه قدیم مشهور بود. ولی در زمان تألیف کتاب او، اثری از آن میدان برجای نبوده است. طبق روایت معمّرین بعداً در قسمتی از “عباسیه” بنائی ساخته شده است که اکنون اداره دادگستری است و آجرهای آن ساختمان را از عمارت باغ وقفی خان واقع در رحیم آباد آورده اند.

در یکی از صفه های میدان شاه به طرف قبله، ذبیحی شاعر (متوفی در 1160) مدفون بوده است. هم اکنون قطعه سنگی که اشعاری از او بر آن منقور است در مدرسه واقع در میدان شاه وجود دارد و ما پیش از این آن را مورد معرفی قرار داده ایم. در این میدان بزرگترین نخل شهر یزد قرار دارد.

عکس مراسم نخل برداری آن مربوط به هفتاد سال قبل در کتاب ناپیه ملکلم N.Malcolm به نام Five Years in a Persian Town چاپ و در انتهای کتاب حاضر نیز درج شده است. بلندی این نخل 9 متر و اضلاع آن 12 ×12 متر است.

افشار  705- 703 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها، میدان قلعه

از این میدان اکنون اثری به جز اسم باقی نیست. میدان مذکور محوطه وسیعی بوده است بر پیش روی قلعه حکومتی (دیوانخانه) و در دوران تیموری به میدان سعادت موسوم بوده و در عصر صفوی به میدان قلعه مشهور شده است.

یکی از برج های قدیم که برکنار این میدان واقع بوده هنوز بر سمت شمالی خیابان فرمانداری باقی است و یادگاری است از عصر تیموری، یعنی عصر رونق و گسترش شهر یزد. تصویر میدان قلعه و عمارات دارالحکومه را که مربوط به هفتادسال قبل است، ناپیه ملکم در کتاب خود چاپ کرده است.

افشار  508 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها، میدان میرچقماق

میدان میرچقماق اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حکومت امیر چقماق شامی است. جلال الدین امیر چقماق که به دستور شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شده بود با همدستی عیال خود ستی فاطمه خاتون آثاری چند در یزد بنا کرد. اهم آن آثار مسجد جامع نو بود که هم اکنون برقرار و به نام مسجد میرچقماق مشهور است.

بانیان، در جهت شمالی مسجد میدانی ایجاد کردند که اکنون هم برجای و مرکز شهر یزد است. نام میدان در جامع مفیدی دیده می شود و معلوم است که در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشته است. آثار قدیمی واقع در میدان عبارت است از مسجد، بقعه ستی فاطمه، سردر بازار و حسینیه (تکیه) که اینک به شرح آنها می پردازیم.

1- در قسمت شرقی میدان میرچقماق، بازاری به نام بازار حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد داشته است.

2- بعدها در سردر این بازار، بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده می شود ساخته شد. این بنای ضخیم عظیم از نظر مسافران معرّف شهر یزد است و هنگامی که می گویند “میرچقماق” مرادشان همین بناست در حالی که از آثار امیر چقماق نیست.

این بنا قسمتی است از حسینیه ای که در قرن سیزدهم هجری برپا گردیده و عبدالحسین آیتی در باب آن در آتشکده یزدان نوشته است که حدود یکصد و پنجاه سال قبل ساخته شد و طبق روایتی که نقل کرده است بانی آن حاجی ابوالقاسم دشتی بوده است. ضمناً می نویسد که منارهای آن از ابتدا بدین بلندی نبود و استاد محمد بنا آن را از وجوه حاجی آقای عطار برافراخت. اما در داخل غرفه وسط بنا، یک قطعه سنگ مرمر به اندازه 25 ×25 نصب و به خط نسخ بر آن عبارتی منقورست که نام سازندگان و تاریخ بنا را دربردارد. نص عبارت این سنگ با مطالب مرحوم آیتی تطبیق نمی کند و معلوم می شود که او این کتیبه را ندیده بوده است. بر بدنه این سردر و اطراف غرفه ها آیات قرآنی و اسماء جلاله، کاشی، کتیبه سازی شده و بر دو پله ستون اصلی آن حدیث نبوی به خط کوفی بنائی ضبط شده است.

3- یکی از آثار دیدنی یزد که در این میدان قرار دارد نخل عظیمی است که مسلماً از سال 1229 ه.ق در آنجا وجود داشته است. بدین علت و شرح که تاریخ پارچه روپوش سیاه آن (با نقش شیر و خورشید) که توسط علی اصغر گرجی وقف شده  است. اضلاع نخل 5،8×5،8 متر و بلندی آن نیز  متر است.

افشار  709- 707 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، میدان ها، میدان وقت و ساعت

میدان وقت و ساعت اثری است از نیمه اول قرن هشتم هجری. اما بناها و عمارات اصلی قدیم که بر اطراف آن بوده همه از میان رفته است. بر کنار این میدان تأسیسات مدرسه سیدرکن الدین و مخصوصاً دستگاه نجومی و رصدی آن موسوم به اوقات و ساعات (تأسیس سال 725) قرار داشت که محاذی مدرسه و در عصر خود یکی از دستگاههای مهم علمی بود.

تفصیل آن در کتابهای تاریخ یزد مندرج است. چون از آن دستگاه چیزی برجای نیست لذا به نقل مطالب مربوط به آن نمی پردازد. در این میدان آب انبار وقت و ساعت قرار دارد. جز آن یک تخته سنگ سیاه قبر به اندازه 50×173 سانتی متر در ضلع جنوبی دیده می شود.

افشار  712- 711 : 1374