فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس

در تواریخ یزد، نام مدارسی که در قرن نهم و بعد موجود بوده مذکور است. مولف تاریخ یزد از سی و سه مدرسه، نویسنده تاریخ جدید یزد از سی و نه مدرسه مهم تر نام برده اند. معلوم است که در دوره های اتابکان و آل مظفر و عصر تیموریان مدارس متعدد در آن شهر بنا شده بوده است.

از رسوم قدیم آن بود که پس از وفات بانی مدرسه او را در همان مدرسه به خاک می سپرده اند، مانند آنکه سید رکن الدین در مدرسه خودش، نام رکنیه و سیدشمس الدین در شمسیه زیر گنبد مدرسه هایی که خود بنا کرده بوده اند دفن شده اند و به تدریج مدفن آنها مطاف و مزار شده است. کما اینکه بقعه سیدرکن الدین در زمان حاضر از زیارتگاه های بسیار معتبر شهر یزد است.

ضمناً باید گفت که مدارس آن قرون از نظر ساختمانی و اسلوب معماری به یکدیگر شبیه است و معماران و طراحان اسلوبی خاص در بنای مدارس و برافراشتن گنبد آنها داشته اند که با روش مدرسه سازی دوره های صفوی و بعد که بنای مدرسه را چهار طرف حیاط ایجاد می کرده اند فرق داشته است.

در این کتاب منحصراً به وصف مدارسی پرداخته می شود که هم اکنون بنای آن ها موجود است، خواه آنکه مدرسه ای دایر باشد و خواه آنکه تبدیل وضع یافته و یا بایر شده باشد. مع هذا برای آنکه اهمیت یزد از لحاظ داشتن مدارس قدیمی در دوره های پیشین واضح شود اسامی آنها به نقل از تواریخ یزد فهرست وار نقل می شود:

مدرسه اتابک سام اتاخان (عطاخان)، مدرسه اصیلیّه، مدرسه باوردیّه، مدرسه بسماقیّه (مدرسه صاعدیه)، مدرسه چهار منار، مدرسه حافظیّه، مدرسه خاتونیّه، مدرسه خانزاده، مدرسه خواجه حاجی ابوالمعالی، مدرسه خواجه شهاب الدین قاسم طراز، مدرسه دومناره، مدرسه رشدیّه، مدرسه سرریگ، مدرسه شرفیّه، مدرسه صاعدیّه (مدرسه بسماقیه)، مدرسه ضیائیّه شهرستان، مدرسه ضیائیّه سرپلک، مدرسه عبدالقادریّه، مدرسه عمادالدین مسعود، مدرسه غیاثیّه، مدرسه غیاثیّه چهار منار، مدرسه قطبیّه، مدرسه قطبیه قاسمیه سرپلک، مدرسه کمالیه، مدرسه کیاشجاع، مدرسه کوچه حسینیان، مدرسه محمودشاه (صفویّه) مدرسه مولنا مجدالدین حسن، مدرسه مصلی عتیق، مدرسه معزالدین کیکاوس، مدرسه معین الدین علی (معینی)، مدرسه میرآخوریّه، مدرسه نصرتیّه، مدرسه نظامیّه، مدرسه وردانروز، مدرسه یوسف چهره.

افشار 367- 366 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه ابوالمعالی (یا) دبستان طاهری

نام این مدرسه و محله طبق نوشته محمدمفید مستوفی منسوب به خواجه ابوالمعالی نامی است که از مردم متمول شهر بود و در سال 787  ه.ق مدرسه را بنا کرد و در قرن یازدهم نیز پابرجا بود. تا اینکه به علت خرابی توسط حاجی محمدطاهر مرمت شد. بنای این مدرسه چهار طرف است. حیاط در وسط قرار دارد و محل آن را از حدود سی سال قبل به دبستان اختصاص داده و نام قدیمش را به دبستان طاهری تبدیل کرده اند. طبعاً به مناسبت آنکه طبق نوشته عبدالوهاب طراز “مدرسه قدیمه بائره” بود و حاجی محمدطاهر آن را از نو احداث نموده است.

افشار 368 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه حسینیه

کوچه حسینیان از کوچه های قدیم یزد است. ذکرش در تواریخ یزد آمده است. درباره علت این وجه تسمیه در تاریخ جدید یزد چنین گفته شده است که چون امامزاده محمدبن علی بن عبیدالله به یزد آمد و والی شهر با او بیعت کرد در این موضع که بعداً به حسینیان موسوم شد سکنی گرفت و در آن کوچه را به نسبت اولاد امامزاده بازخوانند.

در این کوچه به سال 726 ه.ق مدرسه ای توسط سیدشرف الدین حسین پدر امیر معین الدین اشرف ساخته شد که نامش در تاریخ یزد در مدرسه کوچه حسینیان و در تاریخ جدید یزد مدرسه حسینیه آمده است. مولف تاریخ یزد می نویسد: «استحداثات این مدرسه را امیر شرف الدین . . . کرده . . . و امیر معین الدین اشرف آن مدرسه را عمارت کرده و قبر عالی برخلف آن نهاده. مقبره او و پدر بزرگوارش آنجاست و از یک طرف بارو و خندق شهر است . . . در قبه آن مدرسه سادات عالی مقدار مدفونند . . .».

در همین حدود خانه و مصنعه ای نیز ساخته بود که مصنعه (آب انبار) آن اکنون باقی است و ذیل آب انبار دروازه مال امیر است. گنبد این مدرسه بنایی است عظیم که اکنون به گنبد هشت موسوم است. بعدها کنار آن حسینیه ای ایجاد کرده اند که به حسینیه هشت معروف شده است. محله ای که این مدرسه در آن جا قرار دارد امروزه بکشاه خوانده می شود و در حدود دروازه مال امیر (= مادر امیر) است.

در وسط حیاط مدرسه که اکنون به حسینیه هشت ضلعی تبدیل شده است پایابی قرار دارد. گنبد بر روی دیوارهای قطوری بنا شده است که اندازه درونی آن 7×65،7 متر و کلفتی دیوار 5،1 متر است.

بر سطح خارجی گنبد هشت آثاری که قابل توصیف باشد وجود ندارد. سطح داخلی آن که سراسر پوشیده از کتیبه ها و نقش ونگارهای رنگی بوده، به علت گذشت روزگار و بارندگی و بی توجهی صدمات بسیار دیده است.

در تمام گوشواره های زیر گنبد و چهار طرف دیوار و دوره محراب آیات قرآنی نقش شده بوده و قسمت هایی از آن ها هنوز باقی است. آن مقدار که تشخیص شد عبارت است از:

1- آیات18 و19 سوره آل عمران. در دوره محراب به خط کوفی تزئینی. محراب در گوشه دست راست از ضلع جنوبی قرار دارد نه در وسط آن.

2- در دو طرف محراب به خط کوفی تزئینی و با رنگ “الملک لله”.

3- شسمه ای در طاق گنبد.

4- در شانزده مقرنس بالای گوشواره ها به خط کوفی است.

5- در یکی از گوشواره ها به خط کوفی تزئینی و به رنگ دارد: “السلطان لله” و از آنِ سه گوشواره دیگر به علت ریختگی و سائیدگی خوانده نمی شود.

6- کتیبه دور تا دور زیر گنبد آیات 24 تا 26 سوره یونس و به خط کوفی تزئینی بوده و متأسفانه بسیار خراب شده است.

7- در هشت محراب نمای چهار دیوار به خط کوفی تزئینی درشت بوده و بکلی خراب شده است.

8- بر وسط دیوار طرف شمالی کتیبه ای به خط کوفی تزئینی  به رنگ بوده و از بین رفته است. از آن کتیبه منحصراً ” ابی منصور” خواندنی است.

افشار 371- 361 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه خان

محمدتقی خان بن میرزا محمدباقر بافقی که به خان بزرگ شهرت دارد و سرسلسله خاندان مشهور به  “خوانین” یزد است در 1129 ه.ق متولد شد و پس از طی مراحل زندگی با عده ای سوار در سال 1161 ه.ق به یزد آمد و به شرحی که در جامع جعفری مندرج است کلانتران چند محله یزد را ترسانید و چون عادلشاه در همان اوقات کشته شده بود مردم از شاهرخ افشار خواستند که محمدتقی خان را به حکومت یزد منصوب کند. ملتمس آنها مورد قبول یافت و خان بر مقرّ حکمرانی نشست. خان در 1213 ه.ق فوت کرد. از او در یزد تأسیسات عمومی و خیریه مهم باقی ماند مانند باغ دولت آباد، میدان خان، قیصریه، مدرسه خان، جنت آباد که وصف هر یک در جای خود خواهد آمد.

اینک به معرفی مدرسه خان می پردازم: محمدتقی خان مدرسه خان را در خارج حصار شهر یزد ایجاد کرد، مرکب از دو مدرسه بزرگ و کوچک. مدرسه کوچک تماماً بنای محمدتقی خان است. ولی مدرسه بزرگ که در طرف غرب و متصل بدان است توسط محمدتقی خان بنیاد گذارده شد و علینقی خان پسرش آن را به صورت کنونی به اتمام رسانید.

وصف مدرسه در جامع جعفری چنین آمده است: “و از جمله بناهای آن یکه تاز ممار مثوبت گستری مدرسه ای است واقعه در سر بازار معروف به تبریزیان محاذی و متصل یکی از دو درب قیصریه مزبور که از ابنیه آن سعادت دستورست مبتنی بر دو طبقه علیا و سفلی که بر روی یکدیگر مشتمل اند بر بیست و هفت باب حجره که مسکن طلاب است و به علاوه حجرات بیست و هفت گانه طلبه سه مدرس دارد که مدرسان به موجب قرارداد وظیفه مستمره در وجه ایشان شرایط تدریس به عمل می آورند.

دو باب از آن سه مدرس در دهلیز مدرسه محاذی یکدیگر وقوع یافته و یک باب دیگر مواجه درب مدرسه در طبقه علیا مبتنی گردیده که به مخالفت ساکنین یکرو و دورو دارد: روئی به مدرسه مزبور و روئی به مدرسه دیگر که علینقی خان فرزند مهین آن امیرکامران بنا نموده اند. منضم به مدرسه پدر بزرگوار فرموده اند و به یکدیگر راه به هم رسانیده اند، چنانکه طلاب آن مدرسه را گزیری از عبور این مدرسه نیست و بالجمله کنون آن دو مدرسه به حکم اتحاد ضروریّات یکدیگر را در حیطه اشتراک دارند و متمّم یکدیگر می باشند”.

مدرسه مذکور را اخیراً سفیدکاری و مرمت کرده اند. ولی به مناسبت بی توجهی به سبک بنا و اصالت عصری آن ” گر تو بینیش نشناسیش باز” سفیدکاری های بی تناسب و نصب درهای آهنی بدنما مدرسه را از ترکیب آرام و آراستگی قدیم خارج ساخته است. از ندانم کاری ها یکی هم آنکه شنیدم که یکی از حجرات را که عبدالوهاب طراز شاعر و خوشنویس یزدی به خطوط خوش خود آراسته بود، سراسر با گچ پوشانیده اند و آثار هنری آن استاد را محو کرده اند.

بر دو طرف سردر ورودی مدرسه از طرف قیصریه و لوح سنگی هر کدام به اندازه 84×140 سانتی متر نصب است که به خط نستعلیق دو قطعه شعر بر آنها نقر رنگ آمیزی کرده اند. سنگ دست چپ مربوط به مدرسه و سنگ دست راست مربوط به قیصریه است. آخرین مطلبی که باید بدان اشاره شود وجود متن وقف نامه مشروح این مدرسه است در اداره اوقاف یزد که عکسی از آن به شماره 6724  در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است و به همت آقای محمدتقی دانش پژوه عکسبرداری شده است.

افشار 373- 372 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه خانزاده

در محله شیخ داد و در جهت جنوبی بقعه شیخ تقی الدین دادا محمد (که در جای خود مشروحاً آن را خواهیم شناساند) بنای چهار ضلعی معظمی قرار دارد که از لحاظ اسلوب و طرح بنا و نقوش و تزئینات همانند مدارس دیگر قرن هشتم یزد است. در حال حاضر ویرانی تمام بر ارکان آن راه یافته است و در تداول عامّه ” مسجد گلدسته” خوانده می شود.

از پیرمردی که ساکن همان محله بود سئوال کردم که این بنا چیست؟! او آنجا را قبر یحیی یاد کرد! گفت که خواهر شاه یحیی زیر گنبد مدفون است! ضمناً متذکر شد که طرف مغرب این گنبد محل مدرسه بوده است که اکنون اثری از آن برجای نیست. اما این بنا محل دفن خان زاده خاتون دختر محمدبن ظفر یعنی عمه شاه یحیی است. در تواریخ یزد ذکر شده است که این دختر در بیرون دروازه به موضع سرآب نو محاذی مزار شیخ تقی الدین دادا محمد مدرسه و قبه عالی به سال 786 ه.ق ساخت و خود نیز در آن گنبد به خاک سپرده شد. در جامع مفیدی آمده است که بقعه مذکور محل دفن خانزاده خاتون و خواهرش مخدوم زاده خاتون است. نیز مولف جامع مفیدی می نویسد:” مولانا وجیه الدین فضل الله (از علمای عصر صفوی) در آن بقعه به تدریس می پرداخت. بنای موجود عبارت است از اصل گنبد مدرسه که چهار صفّه ای بنا شده و هر ضلع آن ده متر است و در چهار ضلع آن سوره فتح به خط ثلث با نقوش گل و بسته رنگ آمیزی شده کتیبه شده، اما بر اثر گذشت روزگار از رنگ و رو افتاده است.”

افشار 1374: 378

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه دومنار

سابقه بنای مدرسه دومناره از ابوجعفر علاء الدوله گرشاسپ است که در 523 ه.ق آن را به اتمام رسانید. خود او را نیز در آن مدفون کردند. مدرسه دارای گنبد خانه ای بود که چند تن از افراد آن سلسله در آنجا به خاک سپرده شده اند. مرحوم آیتی می نویسد که بنای آن یکی دو دفعه تعمیر و تجدید شده و در عهد تألیف کتاب او هنوز باقی بوده است. بنای کنونی مدرسه با تصرفات بسیار زیاد تجدید شده است. این مدرسه در محله ای قرار دارد که از قدیم آنجا را به نام دو منار می شناخته اند.

افشار 389 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه رکنیه

سیدرکن الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی (فرزند قوام الدین محمدبن نظام) از رجال مهم یزد و صاحب موقوفات بسیار وسیع بود که تفصیل آن به انضمام آثاری که فرزندش سیدشمس الدین محمد وقف کرد در وقف نامه آن دو موسوم به “جامع الخیرات” که خود کتابی است آمده است.

نسخه ای از آن که در قرن دهم سواد برداری شده بوده است سال ها قبل از میان دیوارخانه ای در عزآباد بیرون آمد و به دستور آقای سیدعلی محمد وزیری استنساخی از آن شد. سواد اصلی اینک در اختیار آقای مکیّان و عکسی از آن به شماره 6724 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است.

متن از روی نسخه ای که آقای وزیری نوشته بودند توسط محمدتقی دانش پژوه و اینجانب در فرهنگ ایران زمین جلد دهم (1341) به چاپ رسید. اما چند سال پس از آن عکس سواد قدیم در دسترس اینجانب قرار گرفت. چون نسخه چاپ شده جامع الخیرات بکلی نایاب و نسخه چاپ شده قبلی به علت آنکه از روی نسخه مستنخ وزیری به عمل آمده بوده محتوی اغلاط است طبع جدید آن برای اطلاع علاقه مندان بر مقدار و کیفیت و وسعت اوقاف آن سید لازم است، لذا در ابتدای این مقال به درج آن می پردازم.

بنحوی که از مضامین این وقف نامه مفصل و مبسوط عاید می شود سید رکن الدین برای تأسیسات علی و خیریه خود که در زید و اصفهان و ابرقوه و کازرون و قم و کاشان و حدود این شهرها قرار داشت موقوفات بسیار در سراسر خاک یزد و جز آن وقف کرده بود. اما اکنون از آن همه تأسیسات متعدد و بزرگ که در وقف نامه آمده و در تواریخ یزد هم بدانها اشاره شده است، به جز بنای مسجد جامع یزد و مسجد محله مصلی عتیق که ذکر آن ها از پیش گذشت، منحصراً  گنبدی از مدرسه اش که محل دفن اوست برجای مانده است و این هم علی الظاهر به مناسبت آن است که مرقدش از قدیم الایام زیارتگاه شده بوده است، ورنه از این بقعه هم اکنون اثری برجای نبود. این بقعه در جوار مسجد جامع قرار دارد و حتی گاهی از آن به غلط به مسجد سیدرکن الدین نام می رود. کما اینکه در رساله یوسف غلام چنین نامی بدان داده شده است.

مولف تاریخ یزد مدرسه رکنیّه را “ام البقاع مدارس یزد” می نامد و می نویسد که این بنا مرکب از مدرسه و رصد و کتابخانه سه هزار جلدی و مسجد و بیت الادویه و دارالشفا و خانقاه و مصنّف رصد آن مولانا خلیل بن ابی بکر آملی بوده. مولف مذکور تفصیل کار رصد را وصف کرده است. هم اکنون در یزد محله ای به نام «وقت و ساعت» موسوم است و میدان واقع در آنجا نیز به «میدان وقت و ساعت» نام می برند. این نام یادگاری است از رصد سید رکن الدین، رصدی که متأسفانه هیچ اثری از آن باقی نمانده است. این تسمیه در تاریخ جدید یزد که قریب یک قرن پس از تأسیس رصد تألیف شده نیز آمده است.

در جامع مفیدی (تألیف قرن یازدهم) نام محله وقت ساعت (بدون واو) و میدان وقت ساعت (بدون واو) ذکر شده و معلوم می شود که در آن زمان این میدان وجود داشته است. سال تأسیس این رصد در دو کتاب تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد 725ه.ق ضبط و در هر دو گفته شده است که پنجره ای چوبین بر پائین چرخ نهاده بوده اند که به اصطلاح مولف تاریخ یزد به خط معقلی درهم نشانده (و به قول مولف تاریخ جدید یزد “درهم کرده”)، عبارتی حاوی نام سازنده رصد در آن ساخته شده بود.

مولفان تواریخ یزد نوشته اند که صورت موقوفات بر کتابه گرد ساحت در مدرسه و رصد به کاشی تراشیده  (معرق) ثبت شده بود و چون مدرسه مذکور با تأسیسات متصل به آن، موجب پستی مدرسه محمود شاهی جنب آن می شد (این مدرسه اخیر از بناهای اتابکان بود) اتابک یوسف شاه که در آن موقع مسلط بر یزد بود نسبت به سید رشک برد و به علت آنکه جمعی از عیاران خواجه ای ترسا را که با چندین هزار فلوری به یزد آمده و نزدیک مدرسه ساکن شده بود کشتند و مالش را ربودند. یوسفشاه (اتابک یزد) تهمت این وقعه را بر سید رکن الدین نهاد و گفت که اتباع او چنین عملی کرده اند پس سید را گرفت و در چاه خور میز دربند کرد. فرزند او سید شمس الدین به تظلم به تبریز رفت و شکایت نزد ابوسعید برد تا اینکه موجبات استخلاص پدر را فراهم کرد. سیدرکن الدین در سال 732 ه.ق وفات کرد و در گنبد مدرسه خود مدفون شد. کاشیکاری سطح خارجی گنبد از آثار سال های اخیر است. اما از تعریفی که مولف تاریخ یزد از آن کرده و نوشته است که “گنبد سبز او که گنبد لاجوردی فک زیر پایه اوست” معلوم می شود که در آن زمان سراسر از کاشی سبز رنگ پوشیده بوده و به مرور ایام خراب شده بود است.

معماری گنبد را آقای محمد کریم پیرنیا در یادداشت خود چنین توصیف کرده است: «در درون با گچبری های نغز و نقش های رسمی لاجورد و زر آراسته است و گنبد دو پوسته پیوسته اش بر روی چهار فیلپوش و شکنج های رسمی و دوال و رف نهده.» سردر ورودی بقعه از جهت شمال دارای کتیبه ای از گچ بوده است که مقدار بسیار کمی از آن باقی است. این کتیبه دو ردیف نوشته به خط کوفی داشته و قسمت زیرین آن گل و بته بوده است. هنوز کلمه “مستقیماً” از آن کاملا باقی است و طبعاً از آیات یکی از سوره های الملک النساء، الانعام یا الفتح است. دونالد ویلبر که حدود چهل سال قبل این کتیبه را دیده بوده تاریخ آن را در کتاب خود سال 725 نقل کرده است. طول و عرض دیوارهای گنبد ازداخل 86،11×82×11 و کلفتی دیورها 40،1 مترست. آثار هنری داخل گنبد کلاً از تزئینات و کتیبه هایی است که از رنگ ایجاد کرده اند و عبارتست از:

1- شمسه بسیار زیبا در زیر گنبد،

2- دوازده ترنج لاجوردی در اطراف شمسه که یک در میان در داخل آن ها به خط ثلث سوره التین و به خط کوفی سوره الاخلاص کتیبه شده است،

3- در کمربند زیر گنبد سوره الفتح تا آخر آیه پنجم را به خط کوفی نوشته اند،

4- در شانزده مقرنس زیر گوشواره ها به خط کوفی پیچدار تزئینی عباراتی نوشته شده و بقیه آنها خراب شده است،

5- در هشت مثلث شکل، داخل چهار گوشواره، به خط کوفی تزئینی دارد،

6- در چهار طاق نمای محرابی شکل که میان چهار مثلث شکل مذکور در فوق قرار دارد همان عبارت تکرار شده است،

7- در دوره هشت مثلث شکل و چهار طاق نمای محرابی شکل مذکور در فوق “الملک لله” به خط کوفی آرایشی تکرار شده است،

8- زیر گوشواره ها کتیبه ای به خط ثلث در چهار ضلع بنا دیده می شود و سوره یس تا آخر آیه 13 در آن نوشته شده است،

9- در همین کتیبه و بالای سر آن سوره یس و آیات دیگری به خط کوفی بوده است که به علت سائیدگی و ریختگی و کهنگی قابل قرائت نیست.

10- اطراف محراب کتیبه ای به خط ثلث از گچ و بطور برجسته دارد که آیات قرآنی در آن کتیبه بطور سودته (یعنی دورویه) نوشته شده و عبارت است از سوره الانسان تا آخر آیه هیجدهم از آن،

11- در حاشیه محراب، کتیبه کوفی دورویه از آیات قرآنی دارد که “بکره و اصیلا” از آن تشخیص گردید،

12- در حاشیه دوره محراب عبارت “الملک لله” به خط کوفی ریز تکرار شده است،

13- کنار دیواره دست راست محراب سوره الفتح به خط ثلث کتیبه شده و در اضلاع دیگر بنا ادامه یافته است،

14- در دو طرف محراب و در پیشانی مستطیل، کتیبه ای از گچ برجسته به خط ثلث دارد و “توکلی علی خالقی” بطوردورویه در آن نوشته شده است،

15- بر روی همان پیشانی به خط کوفی و رنگ سفید بر زمینه آبی متنی بطور دورو کتیبه شده است،

16- در محراب نمای ضلع شرقی دو پیشانی مستطیل هست و به خط کوفی”الملک لله” گچ برجسته بطور دورویه دارد. داخل آن « العظمه لله» رنگ سفید بر زمینه آبی بطور دورویه نوشته شده است.

17- در محراب نمای شمالی از ضلع شمالی دو پیشانی مستطیل هست و کتیبه هایش مانند کتیبه های طرف جنوبی است،

18- در طرف مغرب اشکال و کتیبه های طرف شرقی تکرار شده است. در اینجا نقش نمونه واری از تزئینات گچبری این بنای کم نظیر به چاپ می رسد و با خوشوقتی یادآوری می شود که در سال های اخیر با همکاری انجمن آثار ملی و مباشرت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی مرمت این بنای کم نظیر آغاز شده است.

افشار 570 – 390 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه سرپلک

از بقایای آثار این مدرسه فقط یک “گنبدخانه” در بازارچه محله سرپلک موجود است و آن محل قبر خواجه عمادالدین مسعودبن ضیاء الدین محمد است.

افشار 571 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه شاهزاده

“این مدرسه در چهار سوق قدیم در بازار نو نزدیک مسجد جامع قرار دارد و با حسینیه ای که در جوار آن است از بناهای شاهزاده محمدولی میرزا و فعلاً محل نوانخانه شهر است. بنای مدرسه در سال 1240 ه.ق به انجام رسیده. متن وقف نامه آن اثر قلم میرزا جعفر طرب مولف جامع جعفری اکنون در کتابخانه مجد وزیری (مسجد جامع) محفوظ است و در کتاب مذکور نیز نقل شده است. ولی من از روی طومار وقف نامه که دارای سجلات می باشد نسخه ای برداشه ام که در اینجا نقل می کنم و پس قطعه ماده تاریخی که مولف جامع مفیدی در کتاب خود مندرج ساخته است می آورم.

“متن وقف نامه طوماری است از کاغذ آبی زرافشان و به اندازه 33×205 سانتی متر و به خط نستعلیق با عناوین شگرف. ماده تاریخ مدرسه شاهزاده به نقل از جامع جعفری. چون آن همایون بنا سمت اتمام یافت از آفتاب طبع روشن مولف فروغ این ماده تاریخ که به تطفّل آن قطعه اش نیز مرقوم می گردد و بر ساخت تعیین سال اتمام آن تافت . . . “.

افشار 582 – 572 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه روی میدان شاه

این مدرسه علوم دینی در میدان شاه، جنب مسجد شاه طهماسب قرار دارد و بنای آن بکلی جدید و بطوری که گفته اند این محل در قدیم “آبشخوار” یعنی پایابی بر سر آب جدیده بوده و مدت ها متروک و مخروبه افتاده و محل قماربازان بوده است. جنب آن هم یک درگاه اطاق، موسوم به “مکتب ملامحمد” وجود داشته است. تا اینکه حاجی زینل خمسه ی آنجا را به صورت مدرسه علوم دینی احداث کرد. در انبار مدرسه مقادیر زیادی کاشی های حسینیه میدان شاه که از دوران قاجاری بود و دوازده بند محتشم به خط نستعلیق به آن ها کتابه شده بوده است، نگاه داری می شود.

در مدرسه یک لوح سنگ به اندازه 54×46 سانتی متر دیده شد که به خط نسخ برآن دو بیت نقر شده است. این دو بیت ظاهراً از ده بند اوست. این سنگ قبلاً در بقعه ذبیحی قرار داشته و چون مزارش از بین رفته (در اثر تخریب عباسی) به مدرسه کنونی منتقل شده است. مثنوی نرگسدان در فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به مناسب وجود نسخه ای در آنجا مورد معرفی مختصر قرار گرفته و نوشته شده است که در سال 1325 ه.ق در تبریز به چاپ رسیده و سرگذشت نرجس خاتون مادر امام زمان است.

نسخه دیگری از نرگسدان طبق ضبط آینه دانشوران به شماره 5582 در کتابخانه ملی ملک موجود است. دوماه قبل از چاپ این قسمت توفیق سفر جدیدی به استانبول نصیب شد و در کتابخانه کنسولگری ایران نسخه مطبوعی از نرگسدان دیدم که در سال 1306 ه.ق در استانبول طبع شده است، تحت عنوان نرگسدان ذبیحی توسط رضاقلی افشار مدیر دبستان ایرانیان.

ذبیحی مثنوی نرگسدان را به نام میرزا محسن تأثیر سروده و در ابیات مقدمه نام او را آورده است.

افشار 585 – 583 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه شفیعیه

این مدرسه در ضلع غربی «میدان خان» واقع و طبق ضبط کتیبه آن در دوره شاه سلیمان صفوی (1077-1105) در سال 1102 ه.ق بنا شده است. عبدالوهاب طراز نام بانی آن را میرزا محمد شفیع حاکم یزد نوشته است.

1- بر سردر ورودی آن کتیبه ای به خط نسخ خوش بر کاشی های آبی و سفید (هرکدام به اندازه 15×35 سانتی متر) وجود دارد،

2- در چوبی مدرسه آلت سازی شده است،

3- حیاط و بنای مدرسه در گودی قرار دارد و بطور چهار طرف ساخته شده است.

افشار 587 – 586 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه شمسیه

سید شمس الدین محمد فرزند سیدرکن الدین و داماد رشیدالدین فضل الله طبیب وزیر از افرادی است که آثار خیر متعدد در یزد ایجاد کرد. او و پدرش توأمان موقوفاتی وسیع داشتند که در رساله جامع الخیرات ذکر آنها مندرج است و ذیل مدرسه رکنیّه به تفصیل در باب آن دو سخن رفته و متن جامع الخیرات نقل شده است.

چون ضمن شرح حال مربوط به امامزاده ابوجعفر بحث کافی در باب سلسله سادات عریضی (که سیدشمس الدین نیز از آن سلسله است) شده و در شرح حال سید رکن بانی مدرسه رکنیه نیز اشاراتی چند رفته است خوانندگان را برای تفصیل به آن دو موضوع احاله می کنم و در اینجا به نقل اطلاع اختصاصی درباب سید شمس الدین می پردازم. این اطلاع مأخوذ است از مطلبی که حسین بن محمدبن ابی الرّضا آوی مترجم محاسن اصفهان (ترجمه سال 729ه.ق ، یعنی زمان حیات سید شمس الدین) در اثر خود آورده است.

یکی از آثار مهم سید شمس الدین مدرسه ای است که در محله چهار منار، نزدیک حوض ملتکیه امروزی (که در تداول عامه ملتکیه تلفظ می شود) بنا شده و پس از وفات بانی او را در آنجا دفن کردند. اما به تدریج از رونق افتاد و به مزاری تبدیل شد و رو به ویرانی رفت. اکنون از تمام تأسیسات آن مدرسه عظیم و متعلقات آن مجموعه بزرگ فقط گنبد باقی مانده است که سید در آن مدفون است و جنبه زیارتی دارد و به زیارتگاه سید شمس الدین مشهور شده است.

پس از وفات و دفن سید در این محل، افراد دیگر هم در آنجا به خاک سپرده شده اند، از جمله رکن الدین شاه حسن پسر معین الدین اشرف وزیر شاه شجاع که به دست آن پادشاه در شیراز کشته شد و او را به یزد آوردند و در مدرسه شمسیه دفن کردند. نخستین جائی که از مدرسه سیدشمس الدین یاد می شود جامع الخیرات یعنی وقف نامه سیدرکن الدین است. در آنجا استطراراً دوبار از مدرسه شمسیه و یک بار از دارالسّیاده شمسیّه ذکر شده است.

درباره طرز معماری این بنا، آرتور اپهام پوپ در کتاب طرح هنر ایران مبحثی دقیق دارد. نیز دونالد ویبلر در کتاب معمار اسلامی ایران در دوره ایلخانیان آن را معرفی کرده است. از این مجموعه که در اصل مرکب از خانقاه و دارالسّیاده و دو مدرسه و حمام و آب انبار و ساباط ها بوده است اکنون قسمتی از ایوان و اصل گنبد در جانب شرقی کوچه و جزئی از سردر و ستون جانب غربی باقی است. آنچه از مجموعه چهار منار در جانب غربی کوچه هنوز پابرجاست دو ستون از ایوان است که اخیراً در کمر آن سقف ایجاد کرده و به حسینیه متصل کرده اند. این دو ستون مقابل دهنه بازارچه چهارمنار واقع است. آثار موجود در قسمت شرقی عبارت است از:

1- طول وعرض چهار دیوار گنبد خانه از داخل 58،6×10،9 و کلفتی دیوارها 60،1 متر است،

2- سراسر بدنه دیوارهای زیر گنبد به نقش های زیبای هندسی و گل و بوته از رنگ و گچ پوشیده بوده است. ولی اکثر طرح ها و گل اندازی ها و رسم های هندسی و ترنج ها و شمسه ها و حاشیه ها بر اثر موریانه (که در لهجه یزدی “ترده” tardeh گفته می شود) خراب شده است، و به دشواری و گرانی می توان به مرمت آن پرداخت،

3- کتیبه های گچبری به خط کوفی بسیار زیاد و برجسته در قسمت بالای ایوان در سه ردیف،

4- کتیبه گچبری به خط ثلث جلی در کمر ایوان،

5- کتیبه رنگ آمیزی به خط ثلث و کوفی در قسمت ایوان (سوره فتح) از همین نوع کار در دیوارهای زیر گنبد و سقف های طبنی آن متعدد است،

6- کاشیکاری معرق بر سمت خارجی ایوان،

7- دوره محراب از سنگ مرمر سبز که بر آن به خط ثلث بسیار عالی آیات 17 تا 20 سوره آل عمران نقر شده است. بلندی سنگ ها 6 متر و به عرض 55 سانتی متر است،

8- بالای سردر ورودی یک قطعه کاشی آبی رنگ با رأس مثلث شکل و نقش یک جوان، از آن قبر حسین نامی نصب است و به خط نستعلیق ابیاتی بر آن کتیبه شده است.

9- در ایوان، یک قطعه سنگ مرمر به اندازه 5،32×161 و بلندی 26 سانتی متر بطور آزاد قرار دارد،

10- کنار قبر سیدشمس الدین یک سنگ مرمر قبر از آن اسحق نامی متوفی در 969 ه.ق به اندازه 48×164 و ارتفاع 22 سانتی متر قرار دارد.

دوره بدنه: دوازده امام.

11- گوشه در ورودی سنگ قبری به اندازه 35×30 سانتی متر عمودی به دیوار نصب است،

12- لوحه کاغذی داخل قاب چوبی به تاریخ سال 1305 ه.ق درباره طلب شفا از مزار شمسیّه،

13- بر روی سنگ های مرمر منصوب در دوره محراب یادگارهایی چند با مرکب در قرون مختلف نوشته اند،

دست راست:

1- پیش از این در جائی که از نورالدین محمد کچوئی یاد شد فراموش شد گفته شود که “کچو” یکی از آبادیهای اصفهان و هنوز به همین نام باقی است. ضمناً باید گفت که نام او در سنگ نبشته ها و الواح “کجوئی” و “کچوئی” هر دو آمده است.

دست چپ:

2- دو بیت شعر، خط تعلیق مورخ سال 818 ه.ق،

3- دو بیت شعر، خط نستعلیق از قرن دهم هجری،

4-  یادگار دیگر از نورالدین محمد کچوئی مذکور در صفحه 599 (1،13) به خط نستعلیق،

5- دو بیت از اشعار حافظ به خط نستعلیق از سال 867 ه.ق. شاید از این دو بیت حافظ شیرازی (که به صورت یادگار بر این سنگ نوشته شده است) ضبط قدیمی تری که مضبوط بر دیوار باشد موجود نباشد. به این لحاظ، ارزنده و شایسته نگاهبانی خاص است. امید می رود که نگاهبانان آثار قدیم توجهی به شایستگی و درخور مطلب نسبت به همه این نوشته ها مبذول دارند.

کنار این یادگاری و متصل به آن رقمی به خط دیگر هست که دور این هر دو یا خط محدود شده و معلوم است که مرتبط به یکدیگر است و نویسنده آن یکی از همراهان شهاب الدین مذکور در فوق بوده است.

افشار 603 – 588 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه شهاب الدین قاسم

“شا ابوالقاسم” محله ای است از محلات قدیم یزد. در جامع مفیدی یکبار به شکل “محله شهاب الدین قاسم” و بار دیگر به مناسبت ذکر مصنعه علی اکبر طرّاح به شکل شاه ابوالقاسم آمده و در مقام دیگر که این مصنعه را نام برده بصورت شهاب الدین قاسم یاد شده. پس معلوم است که در عهد صفوی مردم اسم آنجا را تحریف کرده بوده اند.

نام این محله بسیار معروف مأخوذ است از اسم شهاب الدین قاسم طراز که در قرن هشتم هجری در آن موضع مسجد و مدرسه بنا کرده و مدرسه اش به نام مدرسه شهاب الدین قاسم طراز در کتب تواریخ یزد معرفی شده است. نام او به مرور ایام به صورت محرف شا ابوالقاسم تداول یافته است. مسجدی که اکنون در این محل برکنار حسینیه قرار دارد بنائی است جدید و برجای مدرسه خواجه شهاب الدین قاسم برپا شده. از بقایای آثار قدیم فقط سردر و کریاس مدرسه باقی است. از این شهاب الدین قاسم طراز که ذکر او در تواریخ یزد هست در جامع الخیرات هم استطرداً (شهاب الدین قاسم الطراز) ذکری آمده و از باغ او نام رفته و معلوم است که در سال های تألیف کتاب مذکور (یعنی حدود 732ه.ق) سنی و شهرتی داشته و از هم عصران سیدرکن الدین بوده است.

در تاریخ جدید یزد نامش با نسبت “مستوفی” ضبط است و در جامع مفیدی نیز منصبش “مستوفی” ذکر شده. ضمناً باید گفت که این شهاب الدین قاسم طراز غیر از شهاب الدین قاسم معاصر شرف الدین علی یزدی (یعنی در عصر شاهرخ) و بانی بعضی تأسیسات مانند خانه و طبنی و بادگیر و حوض خانه و سرابستان و باغ و حمام است که شرف الدین مذکور درباره آنها قطعات اشعار دارد و آن آثار در سال 813 ه.ق به وجود آمده بوده است. درباره مدرسه خواجه شهاب الدین قاسم طراز، نخستین اطلاع ما مأخوذ از تاریخ یزد است. جعفری در این کتاب می نویسد: «هر چند که مدرسه کوچک است اما تمام به کاشی تراشیده تزیین کرده و درگاه عالی و قبّه نیکو دارد و آب تفت در آن جاری است و ساحت در مسجد مقابل آن بغایت خوبی ترتیب داده و مزرعه طامهر وقف آنجاست و اتمام آن در سال سبع و ثلاثین و سبعمائه بود.»

مسطورات تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی با تغییر عبارت چیزی جز نوشته جعفری نیست. مگر آنکه از جامع مفیدی برمی آید که مسجد و مدرسه خواجه در قرن یازدهم مندرس و منهدم شده بوده است، زیرا می نویسد: « چون اسم موقوفات آن سرکار از زبان ها موقوف گشته مدرسه خراب و مکان مسجدها خانه ها شده.»

از آثار قدیم این مدرسه معروف منحصراً سردرشمالی و کریاس بافی است و بنحوی که در جامع مفیدی آمده فضای مسجد قدیم به خانه تبدیل شده بوده است. اکنون در قسمت قبلی مدرسه بنای مسجد جدیدی گذارده شده. سردر و کریاس شمالی مدرسه که بقایایی از آن باقی است بسیار ظریف و خوش طرح و مزیّن به کاشی های معرق (تراشیده) و کاشی های برجسته است. کتیبه های موجود عبارت است از:

1- کتیبه خط ثلث منصوب بر بالای سردر،

2- کتیبه کوفی از کاشی های فیروزه ای یکپارچه که بر بالای آنها یک رشته کاشی مشجّری تزئینی نصب کرده اند. فعلاً قسمتی از آن در دست چپ سردر باقی است.

3- در دو طرف سردر، داخل دو مربع مستطیل کتیبه ای به خط کوفی بنایی بوده است که یک طرف از آن باقی است.

4- بین کرباس قدیم و صفّه ای که جدیداً بصورت مسجد ساخته شده صورت دو قبر از زیر خاک بیرون آمده است و یک تکه کاشی لاجوردی رنگ بر پایین پای قبر دست راست نصب است. بقیه کتیبه آن ریخته و از بین رفته،

5- بر دوره داخلی کریاس و اطراف سردرگاه ها سوره فتح به خط نسخ و به رنگ سفید نصب بوده و قسمتی از آن باقی است. بدنه کریاس سراسر پوشیده از کاشی معرق بوده است،

6- در انبار فعلی مسجد مقادیر زیاد از کاشی های ضربی قالبی ستاره ای و اشکال دیگر که مربوط به بنای اصلی مدرسه یا محل دیگری بوده است بر روی هم انباشته شده و قرار است که آنها را صرف تزئین مسجد تازه ساز کنند. در محل گفتند که این کاشی ها در سرداب مدرسه کار شده بوده است و موقع تعمیر آنجا را خراب کرده اند. در میان کاشی های مذکور یک قطعه کاشی معرق به شکل دایره دیده شد که تاریخ “احدی و بسعمائه” بر آن دارد. ولی هیچ نتوانستم آن را مرتبط با بنای مدرسه که در 737 ه.ق ساخته شده بدانم.

افشار 407 – 406 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه ضیائیه

بنائی معتبر اما مخروبه است، نزدیک حسینیه محله فهّادان، جنب دوازده امام. گنبدی مرتفع و مخروب دارد. مردم آن را “زندان اسکندر” می خوانند. آقای محمد کریم پیرنیا در یادداشت های خود آن را با مدرسه ضیائیه شهرستان تطبیق کرده است. چون این احتمال برای من مسلم نیست از آوردن اطلاعات مربوط به آن در اینجا خودداری می کنم و تحت عنوان “زندان اسکندر” در بخش مربوط به آثار متفرقه مورد معرفی قرار خواهد گرفت.

افشار 608 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه عبدالرحیم خان

این مدرسه در بازارخان قرار دارد و از تأسیسات حاجی عبدالرحیم خان است. او در سال های 1219-1237 ه.ق عهده دار حکومت یزد بود. عبدالوهاب طراز ذیل موقوفات حاجی عبدالرحیم خان از این مدرسه به نام « مدرسه نو» نام برده است. بنای قدیمی مدرسه را در سال 1349 ه.ش خراب و به جای آن ساختمان جدیدی بنا کرده اند. “کتابخانه مریزدی” که در سال های اخیر ایجاد شده است در این مدرسه قرار دارد.

افشار 609 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه کمالیه

مدرسه کمالیه که از بنای آن، گنبد و قسمتی از طبنی باقی است اکنون به شاه کمال (یا) شاه کمال الدین و در تلفظ عامیانه «شاخمالیه» شهرت دارد. این بنا در محله شاابوالقاسم واقع است. این مدرسه درسال 720 ه.ق توسط خواجه کمال الدین ابوالمعالی بن خواجه برهان الدین ساخته شد. پدرش برهان الدین لطف الله سمت وزارت مبارزالدین محمد مظفری را داشت.

مولف تاریخ یزد در معرفی مدرسه می نویسد: «این مدرسه عالی با دو مناره و قبه و ساحت در مدرسه و خانقاه و بیت الادویه و حمام نیکو و خانه های عالی ساخته و تمام مدرسه به کاشی و نقاشی مزین کرده و موقوفات بسیار بر آن وقف کرده و قناتی از قریه فراشا جاری گردانیده و آب آن داخل خیرآباد به شهر درآورده و در مسجد جمعه از هم جدا می شود و دودانگ آن به مدرسه خودش می رود و موقوفات اولادی و خیراتی بسیار دارد و اتمام عمارت مدرسه کمالیّه در سال عشرین و سبعمائه بوده.»

کمال الدین ابوالمعالی در عصر خود صاحب شهرت و احترام بود. سیدرکن الدین در جامع الخیرات از او با عناوین “صاحب المعظم”، “صاحب الاعلی جلال الوزراء”، “صاحب الاعلی ملک الوزراء” یاد می کند.

مولف تاریخ جدید یزد ضمن آنکه همان مطالب تاریخ یزد را نقل می کند عبارتی هم درباره خرابی آنجا می نویسد که عیناً نقل می شود: «و اکنون مدرسه و عمارت و حمام در عین خرابی است و تمام کاشی ها (را) کنده اند و در مدرسه (را) برده اند.» از این بنای تاریخی، دونالد ویلبر، در کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان تحت عنوان “بقعه شیخ کمالی” یاد می کند (ولی آن را ندیده بوده است). بنای شاه کمال مرکب است از دوقسمت: یکی گنبد که بازمانده مدرسه قدیم است و در 712 ه.ق  ساخته شده بوده است. دیگر اطاق متصل بدان که طبق کتیبه موجودش در سال 792 ه.ق به امر شیخ علی بن فتح الله بنا شده است. آثار موجود در این بنا را به شرح زیر مورد معرفی قرار می دهیم:

1- گنبد بر سر چهار دیوار مربعی که هر ضلع آن هشت متر و ضخامت پی آن 80،1 متر است قرار دارد.

2- دورادور دیوارهای زیر گنبد کتیبه ای به خط کوفی تزئینی زیبا و به رنگ نقش شده است.

3- در آخرین قسمت زیر گنبد که به چهار ضلعی پایه ها ختم می شود به خط کوفی تزئینی دارد: “الملک الله، القوه بالله” و عباراتی مشابه آنها،

4- زیرنیم طاق بلند محراب مانند قسمت شمالی کتیبه ای به خط ثلث بوده،

5- کتیبه ای به خط ثلث زیر نیم طاق بلند محراب وجود داشته است و فقط دو کلمه آن باقی است.

6- اطراف محراب و در پیشانی آن دو کتیبه به خط کوفی بوده است که به علت سائیدگی قابل قرائت و تشخیص نیست،

7- سطح خارجی گنبد با کاشی آبی گره بندی (به شکل ستاره ) تزئینی شده است،

8- در فروردین 1352 ه.ش که مجدداً آنجا را حین مرمت دیدم بر اثر خاک برداری، در اطاق قسمت شرقی متصل به بنای گنبد، چند کاشی مغولی ستاره ای هشت ضلعی نقش دار که به روی دیوار نصب بوده هویدا شده است،

9- بر دیوار غربی بنای متصل، گنبد، که بعد از بنای گنبد ساخته شده و حکم بقعه ای داشته است و حالا هم قبوری درآن قرار دارد کتیبه ای با رنگ و به خط ثلث هست. این بقعه محرابی هم داشته و کتیبه ای دور تا دور آن بوده است. با دیوار چینی مجددی که بعدها از داخل در این بقعه کرده اند محراب و دیوارهای بقعه پوشیده و بالطبع سطح بقعه کوچکتر شده است.

افشار  613- 610 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه مصلّی

این مدرسه در فضای مصلّی جدید (نزدیک میدان میرچخماق) واقع است. مصلی محدوده ای وسیع (حدود 70×75 ذرع طبق نوشته عبدالغفور طاهری در تذکره جلالی) و مرکب از مسجد و مدرسه و در دو طبقه است. حجرات مدرسه در طبقه های بالا و پایین قرار دارد. طبقه پایین به علت آنکه به مرسوم شهر یزد برای رسیدن به آب قنات خاکبرداری و در آن باغچه ای ایجاد شده است، در گودی قرار دارد. حجرات و مدارس و محراب را دورا بر دور آن باغچه و نیز در طبقه دوم ساخته اند. ایجاد مصلی در یزد سابقه ای طولانی دارد.

هم اکنون نام “مصلای عتیق” که محله ای بدان منسوب است در شهر یزد باقی و یادگار مصلائی است که از میان رفته است. هنوز بعضی از مردم آن ناحیه را به علت دروازه ای که از حصار شهر به سوی مصلی باز می شده به دروازه مصلی می شناسند و گودال آن منطقه را “گودال مصلی” و حوضی را که در آنجا بوده است “حوض مصلی” می خوانند. سید مصلی و کاروانسرای مصلی  نیز از همان قبیل و همگی این اسم ها هم اکنون بر سر زبان ها جاری است.

نام “مصلی عتیق” در همه تواریخ یزد آمده است. در جامع الخیرات، ذیل مسجد مصلی عتیق چند بار نام آن دیده می شود. محله مصلی عتیق، در قرن نهم از محلات خارج از شهر یزد محسوب می شود و مولف تاریخ یزد از آنجا، به عنوان “ظاهر شهر یزد” یاد می کند. این محله بر اثر هجوم سیل عظیمی که به سال 860  ه.ق  اتفاق افتاد صدمات بسیار دید و عمارتی که آنجا بود خراب شد. نام مصلای مورد ذکر ما که اکنون در وسط شهر یزد قرار دارد و مجموعه ای از مدرسه و مسجد مصلی است در کتب و اسناد و افواه عامله به صورت مختلف دیده می شود، بدین شرح:

جامع الخیرات در قبال مصلی عتیق، از مصلائی به نام مصلی کبیر نام می برد که علی القاعده باید مراد همین مصلی کنونی باشد و علت آنکه آن را «کبیر» شمرده به سبب وسعت آن است. مصلی جدید نامی است که در کتب تاریخ یزد در قبال “مصلی عتیق” بدان داده شده است. یعنی مولفان
تواریخ یزد و تاریخ جدید یزد مصلی مورد ذکر ما را چنین نامیده اند. مصلی کبوترفان نامی است که چند بار در جامع مفیدی آمده است. ولی سبب این تسمیه معلوم نیست که چیست.

مصلی میر که  خان نامی است که بر کتیبه چوبی در شمال مصلی و نیز در وقف نامه آنجا دیده می شود.

اسحاقیه نامی است که به مدرسه قسمت تحتانی مصلی داده شده و به مناسبت آن است که اسحق بیک آن را در 1036 ه.ق تأسیس و بنا کرد. عبدالوهاب طراز در کتابچه موقوفات یزد از آن به نام بقعه مصلی ذکر و صورت قسمتی از موقوفات آن را نقل می کند.

بالاخره مصلی صفدرخان نامی است که از اقوال ساکنان شهر یزد شنیده می شود و در بعضی مراجع نیز آمده. این نام به نظر من تحریفی است از نام “کبوترخان” که در عصر صفوی طبق ضبط جامع مفیدی بر آن موضع نهاده بودند. چون عامه کبوتر را “کفتر” تلفظ می کنند و به نظر اطلاق نام “کفترخان” بر مصلی نامتناسب بوده است به تدریج کفترخان را به صفدرخان بدل کرده اند. محمد مفید مستوفی ذیل اموال میرزا اسحق بیک حقیقت خانی (از نوادگان اوزون حسن) عبارتی دارد که موجب روشن شدن تاریخ مصلی است.

از این نوشته معلوم می شود که مصلای کنونی قدیم الایام نامش مصلی کبوترخان بود و همان مصلایی است که برابر فرار شیخ جمال الاسلام بنا شده بود و طبق ضبط تاریخ جدید یزد شمس الدین محمد تازیکو بانی آن مصلی بود.

جعفری هم در تاریخ یزد به همین مطلب اشارتی دارد و ضمناً می گوید: «عمارت میان مصلی را مولانا مجدالدین قاضی ساخته» و مراد از این مجدالدین قاضی مولانا سیدمجدالدین حسن قاضی است که در 878 ه.ق وفات کرد و از خاندان مشهور شرف الدین علما است. ضمناً مولف تاریخ جدید یزد ذیل عنوان “ذکر مصلی و عیدگاه جدید” مطالبی آورده است. اما باز هم کاملاً بر من مسلم نیست که این همان مصلایی باشد که شمس الدین تازیکو ساخت و بعدها اسحق بیک آن را بصورتی دیگر درآورد و هم اکنون نیز برجای است.

مرحوم آیتی را درباره مصلی دو اشتباه روی  داده است، یکی آنکه یکبار مدرسه اسحقیه را که جزء مصلی جدید می داند از آثار ابواسحق امیرعلی و ساخته سال 740 ه.ق دانسته است، در حالی که خود در جای دیگر آن را از آثار اسحق بیک و منسوب به او شمرده است. دو دیگر آنکه تاریخ مدرسه اسحقیه را که اسحق بیک بنا کرده از روی ماده تاریخ لوحه کاشی 832 ه.ق حساب کرده، در حالی که 1036 ه.ق است، یعنی کلمات “به اسحق بیک” را به حساب نیاورده است، و چون زمان شاه عباس با سال 832 ه.ق مطابق نیست ناچار پنداشته است که شاه عباس مذکور در کتیبه شاه عباسی بوده که حدساً در عهد تیموریان می زیسته است!

مصلی همواره از مراکز تدریس و نیز زاویه ای برای گوشه گیران و طالب علمان بود. اکنون نیز حجراتش مسکن طلاب و صحنش مدرس استادان علوم قدیم است و یکی از تأسیسات مذهبی مهم یزد به شمار می آید. جز این محلی بسیار زیبا و خوش طرح است، خاصه، هنگام غروب. این بنا و طرز معماری آن نخستین بار توسط آندره گدار در مجموعه آثار ایران مورد معرفی قرار گرفت. ولی تأویلات (و درباره بنا به مناسبت چارطاقی وسط صحن، که آن را سنتی از عصر ساسانی می داند شاید درست نباشد، او از استعمال لفظ “معبد” که در کتیبه مصلی آمده چنین تصوری پیدا کرده است. در حالی که استعمال لفظ معبد برای مسجد و نظایر آن در بقاع و عبارات دیگر مکرر دیده شده است. اینک آثار قدیم مصلی را که خود دیده ام به شرح زیر معرفی می کنم:

1- کتیبه در سه ضلع به خط ثلث خوش منصوب بر سردر شمالی مصلی در خیابان شاه که قسمت هایی از آن ریخته است. از این میرک بیک شربتدار، کتیبه دیگری در مسجد فرط یزد مورخ 937 ه.ق وجود دارد که پیش از این نقل شده است. از کاتب کتیبه هم اثر دیگری موجود است و آن کتیبه آب انبار کوچک محله مصلی عتیق است که در جای خود از آن سخن خواهیم گفت،

2- در بزرگ دو لنگه منبت و کنده کاری و آلت سازی شده که برد و کتیبه آن عباراتی به خط نسخ کنده شده است،

زیر کتیبه مذکور در فوق، کتیبه ای به خط کوفی هست که بر روی دو لنگه آن تکرار شده، بدین صورت: گوشه دست راست: علی (چهاربار)، گوشه دست چپ: الله (چهار بار)،

3- بالای سردر چوبی مذکور کتیبه ای از دو قطعه سنگ نصب است و به خط نستعلیق بر آن نوشته است،

4- در محراب قسمت تحتانی کتیبه ای از کاشی های مربع 25×25 سانتی متری نصب است و به خط نستعلیق اشعاری بر آن کتابت شده است.

5- چهار طاقی وسط صحن بنائی است که نظیرش را از عصر اسلامی نداریم. به همین ملاحظه است که گدار آن را دنباله سنت عصر ساسانی دانسته است. آقای محمدتقی مصطفوی درباره آن
می نویسند: «بنائی بصورت چهار طاقی عهد ساسانیان که در تاریخ 958 ه.ق تجدید شده و در زمان شاه عباس اول به سال 1035 ه.ق تهیه گردیده است، اثری منحصر به فرد از نظر بنای چهارطاقی که از چهارسو باز و گشاده باشد جهت انجام مراسم آئین اسلام است».

5- سه سال قبل حین کند و کوب صحن یک سنگ قبر به اندازه 40×61 سانتی متر از زیر خاک بیرون آمدکه منقورات بر آن به خط کوفی است.

افشار  624- 614 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، مدارس، مدرسه ملا اسمعیل

این مدرسه در پیش صحن مسجد ملا اسمعیل قرار دارد، بدین معنی که برای ورود به مسجد ابتدا به صحن مدرسه داخل می شوند و پس از گذشتن از دری که حد فاصل میان مدرسه و مسجد است به صحن مسجد می رسند.

مدرسه و مسجد در یک زمان ساخته شده است و ما پیش از این درباره مسجد و تاریخ ساختن آن سخن گفته ایم. ملا اسمعیل بجز تأسیس مدرسه مذکور در فوق به مرمت مدرسه محسنیه نیز همت گماشت. عبدالوهاب طراز در این باب می نویسد: «مدرسه محسنیّه که اولا به مدرسه قادریّه اشتهار داشته پس از آنکه بکلی خراب شده بود علامه عقدائی آخوند ملا اسمعیل تعمیر کرده و در سنه 1218ه.ق  از بابت ثلث مال حاجی محمد هادی تاجر اصفهانی به اهتمام آقا محسن وصیّ شرعی او به اتمام رسید و هم موقوفات مدرسه مزبور از ثلث مال آن مرحوم قرار یافت . . .» مرحوم آیتی محل وقوع  مدرسه محسنیّه را زیر دو منار ذکر کرده است.

افشار 464 : 1374