فارس، یزد، آثار تاریخی، باغ ها

فارس، یزد، آثار تاریخی، باغ ها

مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان می دهد که باغ های مهم و بزرگ و زیبا از قدیمی ترین ایام در آنجا ساخته می شده و ذکر بسیاری از آن ها در آن کتب موجود است. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته است. ولی افسوس که اثری از هیچ کدام از آنها اکنون برجای نیست.

از نام باغ های کهن فقط نام سه باغ به صورت نام سه محله از شهر باقی مانده: یکی باغ صندل و دیگری باغ گندم و سه دیگر پشت باغ عزّآباد (این اخیر احداث عزالدین لنگر بوده است) در دورانی که حکومت یزد با خاندان خوانین بود، هم به توسط محمدتقی خان و هم به توسط عبدالرضاخان امیر مویّد، باغ های متعدد ایجاد گردید که باز هر یک دستخوش تغییرات و تصرفات روزگار شد و اکنون هیچ یک را نمی توان بدان صورت که ساخته و پرداخته شده بوده است بازیافت.

افشار 728 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، باغ ها، باغ دولت آباد

این باغ بزرگ که در اصل بانی آن گلستانی بوده اکنون ویرانه ای بیش نیست و چند سالی است که در اراضی وسیع آن، گندم کشت می کنند. این باغ یکی از بنیادها و آبادانی های محمدتقی خان و مشهور به «خان بزرگ» در سلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر عهد خویش است. خان مذکور، ابتدا قناتی به نام دولت آباد ایجاد کرده که ده فرسنگ دنباله آن بود. سپس، از آب آن قنات باغ دولت آباد را به وجود آورد و در آن چند دست عمارت (جز اصطبل و خانه خدم و حشم) و حوض ها و جدول های آب متعدد در فضای باغ ساخت.

از عمارات احداثی در آن، «دیوانخانه» (به شکل صُمن) و ساختمان های «بهشت آئین» مشهور است. سنگ های مرمر زیادی که در آنها به کار رفته است همه را از مراغه خواسته بوده اند. این امر خود جای تعجب است، زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب است و همیشه شهرت داشته است. تفصیل مربوط به این باغ و کیفیت و قضیت و شرح ابنیه مربوط به آن در جامع جعفری مذکور است و لذا در اینجا به نقل و ضبط قسمتی از مسطورات جامع جعفری و متن وقفنامه باغ که در همان کتاب درج است پرداخته می شود.

مولف جامع جعفری سپس به نقل متن وقف نامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوط به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است: «یکی دیگر از بناهای نزهت انتهای آن بزرگوار باغ دولت آبادست که متصل به دروازه چهار منار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت آباد مشروب می شود . . . فضای باغ به حسب طول به بسط . . . و به حسب عرض . . . و در سمت شرق عمارتی به طرح هشت . . . طرح ریزی کرده اند . . . حیاط حوضخانه ها هشتی طرحش . . . آب حوض فلک را . . . برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش . . . راه آور شد با کیوان گشاده . . . جلوی آن . . . عمارت از سه طرف هر طرفی حوض مبنی است . . . مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته اند . . .».

آرتور پوپ توضیحی در باب این داده و آن را ذیل «خانه» معرفی کرده است. نقشی که او از عمارت اصلی در کتاب خود آورده است در اینجا چاپ می شود. باغ دولت آباد پس از محمدتقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوبار مورد مرمت قرار گرفت هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ بازنگشت. یکبار عبدالرضاخان امیر موید که در عهد حکومت شاهزاده محمدولی میرزا اداره امور یزد را بر عهده داشت به نوسازی آن باغ پرداخت.

بار دیگری که این باغ موردنظر قرار گرفت در عهد حکومت شاهزاده جلال الدوله (پسر ظل السلطان) بود و به دستور او تعمیراتی چند در آن انجام شد. ولی رونق روزگار قدیم را نیافت. عمارات باغ عبارت است از عمارت بیرونی که در طرف شرق (موسوم به بهشت آئین یا شاه نشین) واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است. بادگیر آن بلندتر از وضع کنونی بوده است و سال ها قبل، از ترس ریختن، قسمتی از آن را خراب کرده اند. عمارت واقع در جهت غربی «اندرونی» و عمارت سردر «دیوانخانه» بوده است.

افشار 746- 729 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، باغ ها، باغ معین

این باغ در محله گازرگاه واقع شده و مالک آن معین التّجار یزدی بوده است. از شصت سال پیش به این سوی به منزل مسکونی تبدیل شده و درختان قدیم آن از میان رفته است. عمارت آن از حیث حوضخانه مرمر و درهای شیشه ای قدیمی و زیرزمین بزرگ و نیز اطاق آینه و قسمت نارنجستان، هنوز هم جالب توجه است.

افشار 747 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، باغ ها، باغ میرزا عباس بمی

این باغ کوچک در محله پشت باغ نزدیک حسینیه نقشین قرار دارد و به مناسبت سردربنا و ایوان بلند دوازده متری آن بسیار جالب توجه است. برپاکننده آن حاجی ملاعباس عرب بوده و بعد به دامادش میرزا عباس بمی منتقل شده است. بر سردرخانه ایوانی قرار دارد که گچکاری شده و مورخ سال 1284 ه.ق است. دور تا دور آن اشعاری کتابه شده است.

افشار 747 : 1374