فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبارها

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار

مسلم است که این وسیله از بناهای مهمی است که از قرن ها قبل در یزد ساخته می شده است و قسمت هایی از کتب تاریخ یزد به شمردن برخی از آنها اختصاص یافته، مانند آنچه در جامع مفیدی به برشمردن ده آب انبار اختصاص دارد و به لفظ « مصنعه» معرفی شده است.

تعداد آب انبارهایی که هم اکنون در یزد باقی است (اعم از قدیم و جدید) قریب به هفتاد و پنج تاست. ما در اینجا آن ها را که دارای کتیبه و نوشته قدیم است، جدا جدا و نام آب انبارهای دیگر یعنی آن ها را که سنگ ندارد یا از مستحدثات جدید است تحت یک عنوان مستقل ضبط خواهیم کرد.

ناگفته نماند که هر محله ای لااقل یک آب انبار داشته و در محله های بزرگ دو یا چند آب انبار بوده است. گودی آب انبارها به تعداد «راچینه» های آن مرتبط است و آب انبارهایی وجود دارد که نزدیک به صد راچینه دارد. در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد از «چاه های آب سرد» مکررّ یاد شده و آن ها که مهمتر بوده معرفی شده است. معلوم می شود که در عهد تیموری ساختن چاه آب سرد و مورد استعمال آن ها بیشتر مورد توجه بوده و با آب کشیدن از چاه رفع احتیاج می شده و این چاه ها عمومی بوده است. تا این اواخر هم چاه آب معروف به «چاه چل گز» در اغلب خانه ها وجود داشت. آب آب انبار برای خوردن مصرف می شد و آب چاه برای حاجت های دیگر.

افشار 648-647: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار ابوالمعالی

این آب انبار که بولمیری نیز خوانده می شود، از آثار دورۀ صفویه می باشد که در سال 1047 هـ .ق توسط ملک قاسم ساخته شده است. سنگ نوشته تاریخی بنا به خط نسخ بوده و در ورودی آن نصب شده است.

معماریان، 1372

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار باغ گندم

این آب انبار براساس کتیبۀ معرق موجود در سردر آن مربوط به سال 971 ه.ق است، که در محلۀ باغ گندم شهر یزد واقع شده است. لچک های بالای سردر بنا نیز دارای تزئینات کاشی معرق
می باشد.

افشار سیستانی، 649: ج 2: 1354

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار جُنک

این بنا قدیمی ترین آب انبار تاریخ دار یزد به شمار می رود که در سال 878 هـ .ق توسط شخصی به نام «لطف الله» ساخته شده است. در ورودی بنا سنگ نوشته و کتیبه ایی از کاشی معرق نصب شده است.

معماریان، 1372

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار چهار سوق

این آب انبار در چهار سوق، اول کوچه دارالشفا و نزدیک به مسجد جمعه، قرار دارد. ذکرش در جامع مفیدی بدین نحو مذکور است: «در زمان سلطنت شاه صفی صفوی . . . خواجه عطاء الله . . . در سر چهار سوق این مصنعه به اتمام رسانید. افصح الفصحا مولانا حسن علی یزدی در تاریخ آن این ابیات به رشته نظم کشید به یادگار گذاشت. «بنوش ای دل که آب زندگانیست» ماده تاریخ است و به حساب جمل سال 1033 ه.ق می شود.

از تطبیق ماده تاریخ و مطلب تاریخ مفیدی مستفاد می گردد که بنای آب انبار که در عهدشاه عباس (1033) شروع شد در زمان سلطنت شاه صفی ختم شده است. بر لوح سنگی که بر مدخل آب انبار نصب شده کتیبه ای به خط نسخ منقور است.

افشار 657- 656: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار خواجه

این بنا در حدود سال 977 هـ .ق، در زمان شاه عباس اول، توسط خواجه شاهمیر استرآبادی ساخته شده است. بنا دارای دو ورودی یکی از طریق بازار و دیگری از میران خان است و از این رو آب انبار دو دهنه نامیده می شود.

افشار سیستانی، 665: ج 1: 1354

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار دروازه شاهی

این بنا توسط امیر معزّالدین محمد قنادی در نیمۀ دوم قرن دهم هجری ساخته شده است. کتیبۀ بنا که اکنون مفقود شده به خط مولانا عبدالوهاب بوده است.

افشار سیستانی، 666: ج 2: 1354

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار شاابوالقاسم

این بنا از ساخته های دورۀ صفویه در یزد می باشند که توسط علی اکبر طرّاح در قرن یازدهم هجری ساخته شده است. سنگ نوشتۀ موجود در بنا، بر وقف آن در سال 1082 هـ .ق حکایت دارد. این آب انبار دارای مخزنی مدور، راه پله و بادگیر است.

معماریان، 1372

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار شاابوالقاسم

این آب انبار در محله شا ابوالقاسم (که صحیح آن شهاب الدین قاسم طرازست) و مقابل مدرسه و مسجد قرار دارد و ذکرش در جامع مفیدی بدین صورت آمده: « مصنعه شهاب الدین قاسم – زبده الامائل خواجه علی اکبر طراح . . . ساخته است». این خواجه علی اکبر در قرن یازدهم می زیست و فرزندش به نام محمد مقیم در 1077 ه.ق درگذشت. بر مدخل آب انبار لوح سنگی مورخ 1082 نصب است و به خط نستعلیق عباراتی بر آن منقور شده است.

افشار 658: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار شش بادگیری

بنای اولیۀ این آب انبار مربوط به دورۀ قاجاریه است و در سال 1371 هـ .ق بازسازی شده و به ثبت تاریخی رسیده است. بنا دارای دو ورودی شمالی و جنوبی و راه پله های سرپوشیده و روباز است. مخزن آن مدوّر بوده و بر روی آن شش بادگیری هشت وجهی تعبیه شده است.

معماریان، 1372

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار فهّادان

در محله فهادان (= یوزداران = یُزّارون) دو آب انبار هست. ذکر یکی از آن دو که قدیمی است در جامع مفیدی بر شرح زیر مذکور است: «در مصنعه محله فهّادان – خواجه محمد امین که از کدخدازادگان معتبر ابرندآباد . . . و در محله مزبور ساکن بوده به احداث آن همت گماشته . . .».

بر دیوار مدخل آب انبار که زیر بازارچه فهادان است سنگ لوحی مورخ 1115ه.ق  نصب است و به خط نسخ این عبارات بر آن منقور شده: «بسم الله الرحمن الرحیم. وقف نمود قربه الی الله بر امام ابی عبدالله الحسین فقیر ابن حاجی عبدالحسین حاجی ابراهیم تمامی مجاری و منابع هفت جرّه میاه قناه موویا بد خارج دارالعباده یزد را بر مصنعه حاجی محمد مومن واقعه در محله فهّادان و تولیه آن را بر اصلح اولاد ذکور خود مفوض نمود، ما توالدوا او تناسلوا و اگر اولاد منقطع گردد بر صلحای بلده مزبور مشروط آنکه هر ساله حاصل آن را صرف مصنعه مزبوره نمایند و . . . (چند کلمه خوانده نشد) ننمایند. خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار باد. تحریراً فی سنه 1115».

افشار 659: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار فهّادان (2)

آب انبار دیگر محله فهّادان نزدیک حمام گودک و منسوب به آن حمام است و لوح سنگی دارد که عباراتی بر آن دفتر شده است.

افشار 660: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار کوشک نو

این بنا که از آثار دورۀ صفویه به شمار می رود، در محلۀ کوشک نوی یزد واقع شده و به جهت ارزش تاریخی و ویژگی های معماری به ثبت تاریخی رسیده است.

ملّازاده، 247: 1379

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار محله مصلی عتیق

در جامع مفیدی ذیل عنوان « مصنعه مصلی عتیق» از آب انباری یاد شده است که خواجه مقصود علی صباغ ساخت. اکنون بر یکی از دو آب انبار این محله، کتیبه ای از کاشی معرق نصب است ولی نام بانی در آن ذکر نشده. چون تاریخ بنای آن 957 ه.ق ذکر شده ممکن است همان آب انباری باشد که خواجه مقصود علی صباغ ساخته بوده است. طول این کتیبه 5،2 متر و به خط نستعلیق خوش عبدالوهاب است. از کاتب این کتیبه اثر دیگری موجود است و آن کتیبه مصلی جدید است.

افشار 663: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار میرچخماق

این بنا در مجموعۀ تاریخی میرچخماق واقع شده و در سال 841 هـ .ق توسط جلال الدین میرچخماق ساخته شده است. بنا دارای مخزنی مدور و 5 بادگیری هشت وجهی است.

افشار سیستانی، 667: ج 2: 1354

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار نصرآباد

این بنا که از ساخته های دورۀ قاجاریه است، دارای مخزنی بزرگ، چهار بادگیر هشت ضلعی با بدنۀ آجری و کتیبۀ تاریخی است.

ملّازاده، 247: 1379

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار وزیر

این بنا که در نزدیکی مسجد جامع یزد واقع است، به نوشتۀ عبدالحسین آیتی، از ابنیۀ سیدرکن الدین ثانی در اواخر قرن هشتم هجری است. و به نظر می رسد در دورۀ صفویه بازسازی شده باشد.

ملّازاده، 247: 1379

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار وقت و ساعت

این بنا از آثار دورۀ صفویه و ساخته شده در سال 1121 هـ .ق است. بنا دارای راه پله و مخزنی مدور است و در ورودی آن کتیبه ایی سنگی نصب شده است.

معماریان، 56: 1372

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبار وقت و ساعت

میدان وقت و ساعت یادگاری است از آثار سیدرکن الدین یزدی بانی مدرسه رکنیّه و دستگاه نجومی مشهور به وقت و ساعت که تفصیل آن در تواریخ یزد مسطور است. در این میدان آب انباری قرار دارد که آن را در زمان شاه سلطان حسین صفوی به سال 1121 ه.ق ساخته اند و کتیبه ای از سنگ به اندازه 47×115 سانتی متر به خط نسخ دارد.

افشار 664: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبارهای کتیبه دار

1- آب انبار باغ گندم

2-آب انبار بولمیری

3-آب انبار پشت باغ

4-آب انبار تخت استاد

5-آب انبار جنّک

6-آب انبار جوهرهر

7-آب انبار کوچه بیوک

8-آب انبار محله مصلی عتیق

افشار 655- 649 و 662- 660: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، آب انبار، آب انبارهای بی کتابه

1- آب انبار افشار، خیابان پهلوی، محله آبشور

2- امامزاده جعفر، نزدیک امامزاده جعفر

3- امیرآباد، نزدیک کارخانه آقا

4- اهرستان، اهرستان (دو آب انبار دارد)

5- باجوردی، میدان باجوردی، جنب سرای علی آقا

6- باغ گندم، محله باغ گندم

7- باغُک، پشت باغ، جنب هنرستان صنعتی

8- برخوردار، محله خواجه خضر

9- بیدآباد، پشت میدان شاه

10- جمشید امانت، جنب دبیرستان کیخسروی

11- چپرخانه (چاپارخانه)، نزدیک باغ دولت آباد

12- چهارمنار، حوض ملتکیه، جنب حمام

13- چهار منار، روبروی سیدشمس الدین

14- حاجی عبدالخالق، خیابان شاهپور، جنب بیمارستان

15- حاجی علی اکبر (سال 1300 شمسی)، محله سرسنگ، جنب سیدفتح الرضا

16- حاجی یوسف، در محله سرپلک، حسینیه حاجی یوسف

17- خطیره، خیابان پهلوی

18- خواجه (مشهور به دو دهنه) خیابان شاه

19- خواجه خضر، بازارچه خواجه خضر

20- دارالشّفا، خیابان پهلوی، کوچه دارالشفا

21- دروازه اصفهان، دروازه اصفهان

22- دروازه شاهی، بازارچه دروازه شاهی

23- آب انبار دروازه مال امیر، خیابان پهلوی، اول کوچه

24- دروازه مهریز، رو به روی مسجد بیاق خان

25- رستم دستور، رو به روی آتشکده زردشتیان

26- رودتابی، کوچه خرمشاه

27- سرچم

28- سردو راه، محله سردوراه

29- سهل بن علی، جنب بقعه سهل بن علی

30- سیدصحرا، جنب بقعه سیدصحرا

31- شاهد باز، خیابان ثریا، محله شاهدباز

32- شش بادگیری، خیابان کرمان، محله شش بادگیری

33- شیخداد، محله شیخداد، جنب بقعه شیخداد

34- شیخداد، دروازه شیخداد

35- طاهری، کوچک نمک کوب، محله شیخداد

36- غفور، جاده اصفهان، جنب کارخانه افشار

37- فاطمه گلشن، محله پنبه کاران

38- کله منار، جنب مسجد فاطمیه، محله گازرگاه

39- کوچه بندون، محله کوچه بندون (بندان)

40- آب انبار کوچه بیوک، جنب حسینیه، محله کوچه بیوک

41- کوچه خطیب، کوچه یتیم، محله پشت باغ

42- کوچه علیا، آخر بازارچه، محله شیخداد

43- کوچه گلشن، فلکه مارکار، خیابان کرمان

44- کوچه میرقطب، حسینیه میرقطب

45- کوشکنو، بازارچه محله کوشکنو

46- گاراژ رسولی، خیابان ایرانشهر

47- گازرگاه، جنب حسینیه، محله گازرگاه

48- گاوپوزه مصلی، خیابان شاه

49- گیو، محله زردشتیها

50- لرد آسیاب، جنب حسینیه

51- مجیبیان، جنب کارخانه جنوب

52- محله تُل، بازارچه محل تل

53- مسجد پشت باغ، جنب مسجد محله پشت باغ

54- مسعودی، خیابان ایرانشهر

55- ملااسمعیل، بازار ملااسمعیل، میدان خان

56- ملاجعفر، حسینیه ملاجعفر

57- میدان شاه، میدان شاه

58- میدان میرچخماق، میدان میرچخماق

59- نظر، انتهای کوچه کارخانه برق

60- آب انبارنقشین، حسینیه نقشین

61- وزیر، نزدیک مسجد جامع

62- هاشم خان، کوچه آب تفت، محله پشت باغ

63- هراتی، میدان شاهنشاهی

64- یهودی ها، خیابان مسجد جامع و سید رکن الدین.

افشار 669-665: 1374