فارس، گلپایگان، آثار تاریخی

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، ارگ تاریخی گوگد

ارگ تاریخی گوگد دومین بنای بزرگ خشت و کلی ایران می باشد که تاریخ و زمان ساخت آن به حدود پهار قرن پیش نسبت داده می شود. تنها سند مکتوبی که از این بنا موجود است متعلق به حدود یکصد و سی سال پیش می باشد و نشان می دهد نصف بنای ارگ توسط شخصی به نام علیخان به عنوان مهریه به همسرش واگذار شده و از آن پس به نام ارگ علیخانی نامیده شده است. ارگ گوگد و شهرستان گلپایگان در مسیر جاده معروف ابریشم که جاده اصلی تجاری دوران قدیم بوده قرار داشتند. ارگ تاریخی گوگد در زمان جنگ یا حمله اشرار به عنوان دژ نظامی مورد استفاده قرار می گرفته است.

اشراقی،  268 – 267 : 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، امامزاده سید السادات

یکی دیگر از آثار قدیمی و دیدنی شهر گلپایگان که در نزدیکی مسجد جامع و در مرکز شهر واقع شده است. مسجد و مقبره سید السادات (یا سه سادات) است که در حقیقت قبر چهار امامزاده را در بردارد. ساختمان امامزاده مربوط به قرن هشتم هجری است، دارای ایوان و غرفه های دو طبقه و گلدسته، گنبدی به بلندی 9 متر است.

بقعه و گنبد و غرفه ها به ویژه تزئینات قسمت شمال شرقی و جنوب شرقی دارای ظرافت و کاشیکاری های جالبی است. از اشعاری که بر روی سنگ نقر شده و در دو طرف راست و چپ درب ورودی بقعه نصب گردیده است چنین بر می آید که سه تن آنان به نام های شاهزاده اسحق و منصور و رضا فرزندان حضرت امام موسی کاظم (ع) هستند و یک تن دیگر شاهزاده یحیی فرزند امام علی النقی است که روی قطعه سنگی اسامی امامزادگان ضمن شعری نقر شده است.

در سنگ نوشته دیگری مورخ به سال 1240 ه.ق شخصی محتشم به نام حاجی مهدی خان که معلوم نیست که از حکام بوده و یا شخصی ثروتمند، در زمان فتحعلیشاه قاجار به تعمیر بقعه اقدام کرده است که در طی اشعاری به نظم آمده است. در جنب مسجد سید السادات، حمام عمومی بسیار قدیمی وجود دارد که هم اکنون نیز دائر است و همچنین گورستان قدیمی که تا اطراف دیوارهای مسجد جامع امتداد دارد و محوطه بزرگی را در اطراف مسجد سید السادات در بر می گیرد، که قبلاً چاه های فاضلاب حمام هم در تپه و بلندی های اطراف حمام وجود داشت و در سال 1354 ه.ش خیابان جدیدی کنار این امامزاده احداث گردید و تعمیراتی هم در آن انجام گرفت.

هم اکنون مصلی بزرگ گلپایگان در خرابه های بین امامزاده سید السادات و مسجد جامع گلپایگان در دست احداث است.

اشراقی، 253- 250: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، امامزاده صالح پیغمبر

در 26 کیلومتری شرق گلپایگان در دهستان کنجد جان در قلعه مرتفع، قبر صالح پیغمبر که از پیامبران بنی اسرائیل می باشد، وجود دارد، گویا آجر و مصالح ساختمانی آن را بر پشت (بز) بسته و به قله کوه منتقل کرده اند و بعداً اطراف کوه را به طور شیب فوق العاده تند برش داده و شاید عوامل طبیعی مانند یخبندان و ریزش کوه آن را از دسترسی خارج کرده است. صعود به آن با مشکلات فراوان همراه است و توسط کوهنوردان انجام می شود و افراد عادی نمی توانند صعود نمایند.

در آن قله آب انباری هم وجود دارد که توسط آب باران و برف پر می شود. از ویژگی های امامزاده صالح پیغمبر که بسیار هم مورد توجه مردم است و در دامنه کوه آن بیتوته و نذر و نیاز و مراسم تعزیه خوانی و مراسم سنتی و مذهبی به عمل می آید، تخته سنگی عظیمی شبیه به شتر خوابیده وجود دارد و باورهای بر این است که (ناقر صالح) می باشد که همان شتر افسانه ای در تورات می باشد.

اشراقی،  265: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، امامزاده عمران بن علی

در شهر گوگد در شرق گلپایگان که مسقط الراس حضرت آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی و نیز بسیاری دیگر از روحانیون عالیقدر است. مدفن امامزاده عمرابن علی یک گنبد با پوشش مسی و صحن وسیعی دارد که به مرور ایام تغییراتی در آن داده شده است و اخیراً از طرف سازمان میراث فرهنگی نسبت به مرمت آن اقدام شده است. گوگد و تپه های عسقلان از شهرهای قدیمی است که در اصطلاح محلی به آن (قوقه) گویند.

اشراقی،  264: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، امامزاده ناصر بن علی

در کنار دیوار شرقی و مقبرۀ معروف هفده تن گلپایگان، بقعه ای به نام ناصر بن علی قرار دارد و به روایت مشهور جزء شهدا و توسط حاکم وقت گلپایگان که از مخالفین حضرت علی (ع) و به دستور عبدالحمید همدانی- حاکم همدان برای جلوگیری از نفوذ شیعیان که خطر بزرگی برای حاکم وقت بود و به گلپایگان لشکر کشی نموده بود، توسط شهریار حاکم گلپایگان مقتول و به روایتی زنده زنده در لای جرز دیوار گلی مدفون گردیده است.

امامزاده ناصربن علی مورد توجه خاص مردم است که خوشبختانه در این سال ها بقعه و نمازخانه و صحن مناسبی برای آن ساخته شده است. حرافانه های محلی گلپایگان می گویند، شهریار بعد از جنایات فجیح و به شهادت رساندن امامزاده معصوم، به کیفر خود رسید و مبدل به  سگ سیاه رنگی شده که روزها در بیغوله ها و چاه های خشک اطراف هفده تن و بقعه ناصربن علی مخفی است و شب ها بیرون می آید و درب منازل مردم آن حدود را می زند و درخواست حصه گوشت می کند.

اشراقی،  264- 263 : 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، امامزاده هفده تن 

امامزاده هفده تن از ابنیه قرن یازدهم هجری است که در زمان شاه عباس اول صفوی احداث گردیده و به شماره 290 آثار باستانی به ثبت رسیده است. در قسمت جنوبی شهر گلپایگان بقعۀ زیبا و هشت گوشی به نام “هفده تن” وجود دارد که وسط حیاط مزبور سردرب دارای کتیبۀ کاشی معرق نفیسی هست و ایوان شمالی خود بقعه نیز دارای کاشیکاری نفیس در بالا و طرفین بوده و جلو آن ارسی منحصر به فرد ذیقیمتی از چوب منبت کاری احداث گردیده که آیات قرآن و گل و بوته در آن به شکل پنجره احداث شده و قسمت های فاصل بین آیات قرآن و گل و بوته را به کلی بریده و حذف کرده اند، از این حیث یکی از شاهکارهای منحصر به فرد عهد صفوی به شمار می رود. بر فراز بقعه، گنبد کاشی و در پوشه ی با شکوهی احداث گردیده که از مسافات دور جلب نظر می کند.

اشراقی، 225 : 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، باغشاه

بین اراضی امامزاده هفده تن و گورستان آن و نرسیده به رباطات – زمین های حاصلخیز فراوانی به نام «باغشاه» نامیده می شود که از مستقلات شاهی عهد صفوی بوده است. دردوران قاجاریه دیوارهای ضخیم باغشاه خراب گردید و کم کم صاحبان بعدی آثار آنرا محو نمودند. املاک باغشاه که تیول امام قلی خان سردار معروف شاه عباس و بانی بقعه و مسجد شبستان هفده تن است، موقوفه هفده تن قرار داده شد و سنگ آن تا اواخر عهد قاجار وجود داشت که به تدریج و عمداً محو گردید و کلیه موقوفات به ملک اشخاصی تبدیل شد. در چند سال پیش هم شبانه سنگ نصب شده به سردر ورودی قلعه هفده تن به سرقت برده شد. این وضعیت برای موقوفات مسجد جامع هم پیش آمده است که خوشبختانه سنگ نوشتۀ موقوفات مسجد جامع که حتی در شیراز هم موقوفاتی داشته هم اکنون بر بدنه غربی بالای محراب مسجد جامع هست که به طور وضوح از آن ها نام می برد. اما تکلیف موقوفات موقومه را اداره اوقاف روشن ننموده است.

اشراقی،  262: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، بقعه بابا شیخ

در دامنۀ ارتفاعات کوه الوند در شمال شهر گلپایگان، کمی بالاتر از معدن سرب – دره شهیدان بقعه ای کوچک و ساده مربوط به (بابا شیخ) وجود دارد که زیارتگاه مردم است. به ویژه در اواخر تابستان بعد از فصل درو و خرمنکوبی روستاییان برای استراحت و زیارت به گوشۀ محمد مالک که مزرعه ای مصفا و خوش آب و هواست می روند و شبی را بیتوته می کنند. راه آن کوهستانی است و از آنجا به قسمت مرتفع کوه الوند می روند که معروف به “تخت پهلوان صابر” است. ولی هیچکدام تاریخ مشخص ندارند، گرچه قدمت آن ها از سبک ساختمان قطعی است و در سفرنامه ها و کتب های تاریخ هم ذکر شده است.

اشراقی،  263: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، بقعه بابا عبدالله

در شمال شهر گلپایگان و جوار مسجد تاریخی حجه الاسلام که در محلۀ بابا عبدالله واقع است، بقعه ای بر فراز مقبره بابا عبدالله بر پاست که تقریباً در کنار خیابان واقع گردیده است و مورد توجه مردم و زیارتگاه و محل نذورات مردم است.

اشراقی،  263: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، بقعه پیرعلاءالدین و گورستان قدیمی

در شرق شهر گلپایگان و در ابتدای زمین های کشاورزی و صحرای معروف به (صحرای عرب) و در نزدیکی های بقعه و مسجد سید السادات، گورستان قدیمی است که به تدریج زمین های آن به تصرف مردم در آمده و خانه های مسکونی در آنجا ایجاد گردیده است. در وسط این گورستان بقعه و صحن کوچکی وجود دارد که مقبره پیر علاء الدین که در اصطلاح اهالی “پیرعلا” گویند قرار گرفته و دارای چندین درخت کاج کهن و تعدادی قبر با سنگ های قدیمی هست ولی تاریخ مشخصی ندارد.

اشراقی،  263: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، پل آجری

در نزدیکی قلعه قدسی و قدری بالاتر بر روی نهر حاجی، پلی آجری و قدیمی هست معروف به پل آجری و سال های اخیر هم پل دیگری احداث شده است، ولی پل قدیمی سنگ نوشته ندارد و قدمت آن بیش از قاجاریه نیست.

اشراقی،  262: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، پل قاضی زاهد

در شمال شهر گلپایگان و ساحل شمالی رودخانه تا دامنۀ کوه عظیم الوند گورستان قدیمی و بسیار وسیع به نام “قاضی زاهد” و به گویش محلی “قاضید” هست که گورستان عمومی شهر است و جاده سد اختخوان از سمت غرب آن می گذرد.

رودخانه فصلی و خشک گلپایگان که به نام های لعل بار و انار بار هم معروف است در همین منطقه با بستری عمیق وجود دارد و بر روی آن پلی از آجر با پایه های سنگی و طاق های آجری از دوران قاجاریه و شاید قبل از آن ایجاد گردیده است و دارای سه دهانه است که دهانه وسطی ارتفاع و عرض بیشتری دارد.

وسعت دهانه ها و ارتفاع زیاد آن دلالت بر وجود سیلاب های عظیم می کند و اطراف رودخانه و مسیر به مرور ایام گسترده و عمیق شده و دارای پرتگاه های زیادی شده است.

در زمستان ها و بهار آب فراوانی در آن جاری است. بر جبهۀ شرقی پل قطعه سنگ یادآوری تعمیر بنا نصب گردیده است.

اشراقی، 260- 254: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، ظرف آتشدان مفرغی

یکی دیگر از اشیاء نفیس و تاریخی شهر گلپایگان ظرف آتشدان مفرغی شش ضلعی به بلندی هفتاد و یک سانتیمتر و گشادی دهانه بالای نود و چهار و نیم سانتیمتر و دارای سه پایه که به شکل پنجه پای شیر و سه دستگیره نیز دارد. این ظرف از آثار قرن سوم و یا چهارم هجری است که نام جرفادقان هم شبیه کتیبه های قدیمی به زبان عربی بر دسته آن نقر شده است و یک تاریخ هم به سال 855 ه.ق در داخل ظرف به عنوان یادگاری مرقوم رفته است.

مسیو آندره گدار فرانسوی رئیس باستان شناسی وقت ایران، احتمال می دادند که این ظرف آتشدان متعلق به آتشکده پیش از اسلام باشد که بعداً برای ظرف آب مسجد از آن استفاده کرده اند. این ظرف در مسجد جامع گلپایگان بود و چندین سال پیش مرحوم امام جمعه گلپایگان برای حفظ خطر سرقت و غیره، آن را در منزل نگهداری می نمودند و در سال 1316 به موزه ایران باستان منتقل گردیده، در نخستین غرفه آثار اسلامی قرار داده شده است.

اشراقی، 247- 246: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، غار بهول

در دامنه کوه الوند و بعد از تخت پهلوان صابر که حدود 311 متر ارتفاع دارد، غاری طبیعی وجود دارد به نام غار بهلول که هنوز قدمت و مشخصات آن به درستی معلوم نگردیده است.

اشراقی،  267: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه ادیب معروف به پشت بارو

در شرق شهر که زمین های زراعتی از آنجا شروع می شد، قلعه ای با دیوارهای گلی بسیار ضخیم وجود داشت که باروهای شهر محسوب می شد و در داخل آن خانوارهای زیادی زندگی می کردند که به تدریج تخریب و از تعمیر آن عمداً خودداری شد و کم کم دیوارها را خراب و در آن خانه سازی و مقداری هم کشت و زرع می شود.

اشراقی،  257: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه باقرخان

در شمال شرقی گلپایگان و در دشت بابا عبدالله قلعه ای وجود داشت که در جنگل ها مورد استفاده قرار می گرفت و به مرور ایام خراب گردید. یک بار هم در دوران حکومت حیدرقلی میرزا تجدید بنا شد، ولی در سال 1307 ه.ق دو بار خراب گردید و دیگر قابل تعمیر نبود و به تدریج تبدیل به محل کشت و زرع شد، ولی آثار آن هنوز برجاست. باقر خان از سواران دلاور و سرکردۀ فوج گلپایگان بود و در جریان جنگ مهر علی خان تلکو سپهسالار زند، قاسم خان گلپایگانی فرماندۀ فوج و ساکن قلعه بود.

اشراقی،  257: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه حسن آباد

در جنوب گلپایگان و شاید جنوب شرقی بین گلپایگان و وانشان قلعه ای هست که هم اکنون برپاست و در ایام زندیه هم وجود داشته است و برای حفاظت روستاها و جلوگیری از حملۀ لرها و غیره احداث شده بود که توسط مرحوم حسن خان لهام خوانساری تعمیر کلی شد و محل سکونت خانوادۀ او بود که به وارثان رسیده است.

اشراقی،  259: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه حسن فلک  

در ارتفاعات کوه انگشت لیس و تقریباً نیمه راه خمین– گلپایگان، از طریق ارتفاعات کوه الوند و عبور از گردنه حسن فلک به قلعه ای می رسیم به همین نام که سابقه تاریخی حتی قبل از زندیه دارد و اکثر جهانگردان و مسافران که سفرنامه ها یا خاطرات خود را در سفر به کمره و گلپایگان نوشته اند از آن یاد نموده اند و به علت ناامنی و دزدگاه بودن همیشه خاطره ای در ذهن مسافران داشته است و رباط آزیلیا و سم دلدل که مشرف به شهر گلپایگان است بعد از این محل واقع گردیده است و راه قافله رو قدیم بوده است.

اشراقی،  259: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه سر رباطان یا قلعه خوانین

در راه بین شهر و رباطات قلعه ای نه چندان قدیمی که شاید جلوتر از عهد زندیه بنا شد وجود دارد که هنوز هم دیوارها و برج های آن بر پاست، ولی از داخل تخریب و تبدیل و تقسیم به منازل مسکونی گردیده است. در ایام جنگ های زندیه و لرهای بختیاری و حملۀ آنان به شهر گلپایگان محل دفاع توسط خوانین رباط بوده است.

اشراقی،  258: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه قدسی

در جنوب شرقی و در کنار “جوقو نووآ” قلعه قدیمی و مستحکمی با برج و بارو و مزغل و دیوارهای گلی بسیار ضخیم وجود داشت که تا قبل از انقلاب هم آثار آن و بعضی از دیوارهای آن بر پا بوده که در جریان خیابان گوگدو جاده اسفالته توسط مالکان تخریب و تبدیل به خانه و مسکن گردید.

اشراقی،  258: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه گبری

در ساحل شمال غربی دشت گلپایگان، یا دست چپ ورودی به پل قاضی زاهد از شهر، تپه خاکی نیمه مرتفعی وجود داشت که آثار دیوارهای آن تا سال های قبل مشاهده می شد و بین اهالی به قلعه گبری معروف است که گویا مربوط به بقایای دوران ساسانیان و مجتمع سکونتی زردشتیان بوده است که در اثر بی توجهی باستان شناسی تخریب و خاک و هوآر آن برای مصارف کود کشاورزی به نقاط دیگر دشت حمل شد.

اشراقی،  258: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، قلعه و قبرستان قاضی زاهد

در شمال شهر گلپایگان و ساحل شمالی رودخانه تا دامنۀ کوه الوند گورستان قدیم شهر قرار دارد و سنگ قبرهای قدیمی تا دوران صفویه در آن هست، در زمان حاجی میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه قاجار، قلعه در آن احداث گردید و رشته قناتی هم احداث شد و داستان معروف مقنی که از سختی کار و به آب نرسیدن قنات شکوه و شکایت در ته چاه با خود می کرد و میرزا آقاسی در بالای چاه شنید و گفت: “اگر آب ندارد، برای تو که نان دارد” را مربوط به این قنات می دانند.

قلعه و قنات تا اواخر قاجاریه بر پا بوده است. قنات هم آب داشته است و بر طبق اسناد دورۀ قاجاریه به حکیم الممالک، حاکم گلپایگان فروخته می شود. وقتی که حکیم الممالک به حکومت سلطان آباد (اراک) منصوب می شود و چند سال بعد هم وفات می کند. قلعۀ مخروبه و قنات هم خشک می گردد، ولی اسناد و زمین های تقسیم شده و فروختۀ آن وجود دارد که به نام بنچاق قلعه و قنات حاجی میرزا آقاسی در هنگام ثبت املاک ارائه و برمبنای آن سند مالکیت صادر گردیده است.

امروز بیمارستان، ورزشگاه، هتل و تاسیسات دیگری از جمله ساختمان های سازمانی مسکونی دولتی، مسجد،  نمازخانه، پاسگاه انتظامی، دانشکدۀ فنی و مهندسی و غیره در آن ایجاد شده و کشت و زرع آن هم با استفاده از آب سد گلپایگان است.

اشراقی،  261: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، کاروانسرای حسینیجه

کاروانسرای حسینیجه در دورۀ صفویه و در مسیر جادۀ گلپایگان به اصفهان احداث شده است. پلان بنا چهار ایوانی و مصالح به کار رفته در ساخت آن آجر و سنگ می باشد. در این مجموعه برج هایی تزئینی نیز دیده می شود.

کیانی، 83: 1373

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، کتیبه سنگی نهر هارون

در حدود سال های 192 ه.ق و قبل از مرگ مأمون (جانشین خلیفه هارون الرشید) در طوس زبیده، همسر هارون به قصد رفتن به توس از طریق همدان، بروجرد – کمره وارد گلپایگان می شود. به علت کثرت خدمه و احشام، سبب گرانی و کمیابی و قحطی موقت در شهر گلپایگان می شود که سبب آن کم آبی و عدم برداشت به موقع کشت و زرع و خشک شدن محصولات کشاورزان بوده چون اهالی به قدر کافی آذوقه و علوفه نتوانسته بودند ذخیره نمایند. این مطلب جلب نظر “زبیده خاتون” را می نماید و برای رفاه حال کشاورزان و رفع کمبود آب دستور می دهد نهری در جنوب غربی شهر احداث گردد و انشعابی از رودخانه را توسط این نهر جدید به گلپایگان بیاورند و به یادگار این اقدام کتیبه ای در سنگ های کنار نهر نقر می شود که به مرور ایام هم نهر خراب و هم کتیبه محو می گردد.

مجدداً زمان صفویان و به دستور شاه عباس اول صفوی حدود سال های 1024 ه.ق بندی زده می شود و نهر لایروبی و تعمیر می شود و کتیبه ای هم بر سنگ های کنار نهر وجود دارد که حاکی است یوسف نامی مأمور احداث و تعمیر نهر هارون بوده است.

اشراقی،  267: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، گنبد بابامصری

گنبد بابامصری که به شماره 1705 به ثبت آثار تاریخی رسیده است در مرکز شهر گلپایگان واقع است و قدمت آن به احتمال زیاد به قرن هفتم و هشتم هجری قمری می رسد. اصل بنا آجری است که بر روی پایه های قدیمی تری از خشت خام که احتمالاً مربوط به دوران سلجوقیان است بر پا شده است. آجرکاری زیر گنبد به طرز ماهرانه صورت گرفته و در جبهه شرقی بدنۀ دیوار بنا سنگ قبری مورخ به سال 1225 ه.ق (اواخر صفویه) دیده می شود و اخیرآً به صحت دفتر آثار تاریخی به ثبت رسیده است.

در سال های بعد از انقلاب اسلامی هم تعمیراتی از طرف سازمان میراث فرهنگی در آن انجام گرفته است. در جنب گنبد با مصری – حمام قدیمی و بزرگ بابا مصری و یا به اصطلاح محلی “حاج باب مصری” دائر است و گورستان کوچکی با سنگ قبرهایی مربوط به سال های بسیار پیش وجود داشت که گویا اخیراً برای تعمیر پایه ها  و دیوارها به کار رفته است. سنگ قبری هم دیده می شود که مقتول بر سر اختلافات آب که مسئله حاد کشاورزی بوده است، کشته شده و در همین گورستان مدفون است.

اشراقی، 250- 249: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، مسجد جامع گلپایگان

از بناهای سلجوقی قرن 6 – 5 ه.ق است که به شماره 191 به ثبت تاریخی رسیده و در مرکز شهر گلپایگان قرار دارد. طبق کتیبۀ موجود در آن، در زمان ملکشاه بن آلب ارسلان سلجوقی بنا شده و در سال 495 ه.ق ابتدای سلطنت بوده و در 511 ه.ق دورۀ فرمانفرمایی او پایان یافته است. پس تاریخ ساختمان مسجد اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری بوده است و کتیبه های متعدد دارد که با اسلوب بسیار زیبا و جالب به خط کوفی نوشته شده است.

ارتفاع گنبد مسجد 22 متر و ابعاد گنبد از داخل مسجد 12 × 12 متر است. گنبد دارای طرح هشت ضلعی منظم و قسمت روی گنبد به 12 قسمت مساوی تقسیم گردیده است. گنبد مسجد و پوش و فاصله ی بین فضای دو گنبد داخلی و خارجی در تمام بخش های آن 160 سانتیمتر است. قسمت اعظم آن آیات قرآن و “اسماء الله” است و قسمتی هم ترغیب به نماز و برخی هم احترام و تعظیمی است نسبت به پیغمبر اسلام و اصحاب آن حضرت (طبق عقاید سنت و جماعت). در سال 1310 ه.ش توسط آندره گدار، تعمیرات لازم در آن انجام گرفته و به تدریج در سال های بعد و در دوره های گوناگون اهمیت آن معلوم و نسبت به ترمیم خرابی ها و حفظ این اثر تاریخی مذهبی پر ارزش اقداماتی صورت گرفته است.

گنبد مسجد جامع بر روی پایه های ضخیم که به وسیلۀ قوس های محکم آجری به هم وصل شده اند و بر گردنه ای منشوری و مدور قرار گرفته است. گوشه های اتاق گنبد به وسیله قرینه های مقرنس تزئین شده و داخل قبه گنبد هم با نقوش و طرح های هندسی زینت یافته تاریخ های مختلفی در داخل گنبد هست ولی تاریخ دقیق مسجد 508 ه.ق برابر با 1113 م. است. در سال های اخیر هنگام خاکبرداری از کوچۀ جنب ضلع جنوب شرقی به پایه های عهد سلجوقی برخوردند و معلوم شد ساختمان شبستان ها قبلاً طرح دیگر بوده است.

اشراقی، 225- 220: 1383

فارس، گلپایگان، آثار تاریخی، منار گلپایگان

منار گلپایگان از بناهای دوره سلجوق است که به شماره 250 به ثبت آثار تاریخی رسیده است و بر فراز تپه ای در کنار خیابان اصلی و قدیمی شهر گلپایگان واقع است. ارتفاع آن از سطح خیابان تقریباً 18 متر است و در حدود شصت و چهار پله دارد که به دور محور مرکزی بالا می رود و دارای دو درب ورودی سنگی، یکی در سمت مغرب و دیگری در جهت جنوب است. دو مجسمۀ شیر سنگی که از عهد صفویه در گورستان قدیمی شهر که در محله بابا عبدالله بین اهالی به “پاشیرا” معروف بود، باقیمانده بود و برای حفظ آن به جلوی منار انتقال داده شد.

اعتقاد اهالی و باستان شناسان چنین است که در ایران مرکزی بر سر قبر مردان دلاوری که در جنگ کشته می شدند، مجسمه شیر که نماد شجاعت و جنگاوری است قرار می دادند. این بنا دارای یک ویژگی است و آن داشتن دو پله است و دو درب ورودی هم دارد، در گلوگاه منار با آجر، خطوط هندسی تزئینی زیبایی رسم گردیده و خطوط کوفی هم در گلوگاه پایین، بالاتر از درب ها هست که شامل آیه 51 سوره مبارکه “مزمل” است. وجود این منار هم دلالت بر وجود ساخلو و قوای مستقر نظامی در شهر گلپایگان دارد که برای اطلاع و اخطارها و خطر هجوم دشمن برفراز آن آتش روشن می نموده اند. منار گلپایگان از جمله بلندترین مناره های دوره سلجوقی است.

اشراقی، 244: 1383