فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه ابوالحارث (امامزاده درب زنجیر)
این بقعه و رواق و صحن وسیع آن در میان بازار بزرگ شهر واقع گشته است. قبر برجسته امام زاده با کاشی های معرق بسیار خوش آب و رنگ و زیبایی تزئین و پوشیده شده و کاملاً هم محفوظ و دست نخورده باقی مانده است. بر چهار جانب آن کتیبه های قرآنی به خط ثلث سفید نگاشته شده و در صفحه روی قبر تاریخ 696 ه.ق خوانده می شود. در راهرو دری که از زاویه جنوب شرقی صحن امامزاده به کوچه کلیمیان سابق باز می شود سنگابی مکعب مستطیل از سنگ سفید به ابعاد 15/1 متر در هفتاد سانتیمتر کنار دیوار نصب شده است و واقف این سنگ را وقف آستانه متبرکه حارث بن موسی نمود. در قسمت پایین سطح خارجی جلو سنگاب تصویر دو شیر با خورشید که در برابر هم ایستاده اند و شکل دو گرگ در حال شکار کردن حیوانی دیگر حجاری شده است.
نراقی، 185- 183: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه ابولولو
از مزارهای مشهور در قرون گذشته، بسیار مورد توجه مردم بوده است. این بقعه در دشت دروازه فین و سمت جنوب خیابان باغ شاه فین واقع شده است. دارای صحن و سرا و ایوان و رواق گنبد کاشی فیروزه ای مخروطی شکل می باشد. به گفته برخی از مولفین اسلامی نام ابولولو فیروز و جوانی صنعتگر از مردم فین کاشان بوده که تازیان او را به بردگی به مدینه بردند و چون بر اثر تحمیلات و شکنجه های مولی خود به جان آمده بود، از راه کینه جوئی خلیفه دوم مسلمین را به قتل رسانید.
از جمله منابع تاریخی صاحب مجمل التواریخ و القصص (تالیف سال 520 ه.ق) می نویسد: “در کتاب اصفهانی گوید که او از ری قاسان بود و از دیهی فین و بر گبرکی بایستاد و این حقیقت توست”.
تاریخ بنای اولیه گنبد و بارگاه معلوم نیست از چه زمانی بوده و از مدفونین دیگر این بقعه: در صفه سمت چپ ایوان جلو بقعه سنگ قبر سیاه برجسته است به نام سید عزالدین بن تاج الدین بن شمس الدین که با هجده نسل متوالی به حسین اصغر فرزند حضرت سجاد منتهی می گردد و همگی را بر شمرده با (تاریخ 946 ه.ق به خط علامعلی حکاک خراسانی) و بر چهار جانب سنگ اسماء مبارکه معصومین و “آیه الکرسی” حجاری شده است.
در قرن گذشته دو بار به امر حکام کاشان از این بقعه تعمیرات به عمل آمده است. نخست در سال 1210 ه.ق زمان حکمرانی حسینقلی خان برادر فتحعلیشاه در کاشان که در کتیبه گچبری بالای در ورودی بقعه به خط نستعلیق نوشته شده است و بار دیگر در سلطنت ناصرالدین شاه محمد حسن خان رخت دار حاکم کاشان خرابی های آنجا را مرمت و تعمیراتی نموده است.
نراقی، 188- 186: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده حبیب بن موسی
بقعه امامزاده حبیب بن موسی بن جعفر (ع) واقع در کوی پشت مشهد کاشان از زیارتگاه های معتبر و قدیمی به شمار می رود و مخصوصاً در زمان شاه عباس اول چون دودمان صفویه را از اولاد این امامزاده می دانسته مورد توجه کامل وی بوده است. دارای گنبد کاشیکاری معرق با دو گلدسته خوش منظری است که ساختمان و کاشیکاری و کتیبه ساقه آن در سال های اخیر تجدید گشته است.
از تاریخ های روی محراب کاشی متعلق به این مرقد که اکنون در موزه ایران باستان به شماره 3289 نگاهداری می شود (و در قسمت پایین آن بعد از سوره اخلاص تاریخ 667 و در کتیبه بعد از سوره القدر تاریخ 670 ) خوانده می شود.
چنین بر می آید که بنای اولیه ساختمان این بقعه هم مانند سایر بقاع امامزادگان کاشان پیش از سده های شش و هفت هجری آغاز گشته و در زمان صفویه مرمت و توسعه یافته و بر تزئینات و متعلقات آنها افزوده اند، چنانکه از رواق های وسیع و متعدد اطراف مرقد هم معلوم می شود که آن ها را یکی بعد از دیگری برای دفن کردن اموات مومنین در مجاورت امامزاده به بناهای حرم آستانه ملحق ساخته اند.
ضریح برنجی کنونی که روی مرقد قرار گرفته در سال 1327 ق ساخته شده است. اصل قبر در حدود یک متر از سطح زمین برجستگی دارد. طرف جنوبی آن که مقابل در ورودی بقعه است و همچنین سمت پایین قبر از کاشی های کوکبی شش ضلعی و مثلثی شکل منقش به نقوش طلائی بر زمینه سفید تزئین شده و در فواصل آن ها کاشی فیروزه ای کتیبه کاشی به عرض 15 سانتیمتر از کاشی های عهد مغول باقی مانده است که روی آن ها سوره “دهر” به خط ثلث برجسته نوشته شده و در آخر این کتیبه نام کاتب آن خوانده می شود.
بر درگاه سمت شمال بقعه یک جفت در چوبی کنده کاری پاکیزه و زیبایی نصب شده که سابقاً در محل درگاه ورودی بقعه بوده است. روی قاب های دو لنگه در به خط ثلث برجسته نوشته است. جلو در ورودی بقعه ایوان بزرگ مرتفعی است که سقف مقرنس کاری و جدارهای اطراف آن با نقاشی تزئین یافته و بر دو گوشواره های ایوان اطاق های تحتانی و فوقانی قرینه سازی شده است. اطراف صحن و سرای مربع مستطیل امامزاده نیز اطاق ها و غرفه های بزرگ و کوچک متعددی در فواصل ایام بنا کرده اند که مدفن علما و بزرگان محل می باشد. از آن جمله مقبره حاجی سید محمد تقی مجتهد پشت مشهدی (در گذشته 1262 ه ) است که از مشاهیر علما و عرفاء اواسط قرن گذشته کاشان بوده و پس از در گذشت وی محمد شاه و حاجی میرزا آغاسی آرامگاه مجللی برای او در ضلع غربی صحن این امامزاده ساخته و نقاشی کرده اند.
سهیل ضرابی که با او قریب العهد بوده درباره این آرامگاه گوید: “بقعه و ضریح و دستگاه ملوکانه ساخته و موقافات و متولی و خدمه و قاری و مقریان متعدد داشته است”. در ضلع شرقی صحن حبیب بن موسی آرامگاه مخصوص و مفصل دیگری است که آقا سید محمد رضا پشت مشهدی و فرزند وی آقا میر سید علی یثربی (در گذشته 1338 ه.ق) مجتهد شهیر در آنجا آرمیده اند.
نراقی، 154- 150: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده شعیب
بقعه امامزاده شعیب بن موسی بن جعفر (ع) در جبهه شمالی خیابان شاه عباس کبیر دارای سردر و گلدسته کاشیکاری است.
نراقی، 186: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده ضیاء الدین
بقعه امامزاده ضیاءالدین بن امام زین العابدین (ع) است. قرب دروازه عطا و بقاع امامزادگان واقع در کوی گریچه و میدان کهنه و تکیه کلهر پشت مدرسه شاه است.
نراقی، 186: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده گلچگانه
با گنبد هرمی شکل دوازده ترک کاشی سبز رنگ و صحن و رواق و صندوق قبر چوبی مشبک است. از معاریف مدفونین در این بقعه حاج میرزا محمد بن محمد علی بن محمد بن غلام رضا بن ملا محمد ترکابادی که صاحب تالیفات و آثار علمی متعددی بوده است.
نراقی، 186: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده مشهد اردهال
قبر این امامزاده در مشهد اردهال مطابق اخبار معتبر مدفن یکی از فرزندان امام پنجم شیعیان و از قبور مسلم و معلوم الانساب به شمار می رود. بنای اولیه گنید و بارگاه و صحن و سرای آن هم به گفته سید ابوالرضای راوندی (در گذشته به سال 588 ه.ق) لااقل از ابنیه عهد سلاجقه بزرگ (قرن ششم هجری) و از جمله بناهای اخیر به فراوانی است که مجدالدین عبیدالله کاشانی (درگذشته سال 535 ه.ق) برادر معین الدین مختص الملوک ابونصر وزیر شهید سلطان سنجر بر پا ساخته و سید راوندی ضمن قصائد متعدد خود از این بنا و بنیانگذار آن به تفصیل سخن رانده و تصریح نموده که “مجدالدین قبه بلندی بر سر آن قبر بنا نهاده و سور مستحکمی دور بنای قدیمی بقعه کشیده و نهر آبی جاری نموده، حمامی پاکیزه و عالی و کاروانسرائی وسیع ساخته و بستان و باغی با صفا آباد کرده است”.
و چون در قصیده دیگری که ضمن آن ابواب ابو مجدالدین را بر شمرده از جمله گوید: “چنین بر می آید که مجدالدین نخستین بنیانگذار عمارت بقعه و بارگاه این امامزاده بوده است. از آن پس نیز از آنجائیکه مشهد اردهال مورد توجه کامل شیعیان بوده همواره بر رونق و آبادی آن افزوده اند. به خصوص در عهد صفویه که ابنیه و ساختمان های اطراف بقعه توسعه یافته و همه را با نقاشی و کاشیکاری تزئین نموده اند”.
چنانکه آثار تاریخدار زمان شاه طهماسب در گوشه و کنار دیده می شود و همچنین در عصر شاه سلطان حسین مطابق مضمون کتیبه گچبری داخل حرم مبلغ گزافی به مصارف تعمیرات جدید بوده همواره بر رونق و آبادی آن افزوده اند. به خصوص در عهد صفویه که ابنیه و ساختمان های اطراف بقعه توسعه یافته و همه را با نقاشی و کاشیکاری تزئین نموده اند. و بعد از آن نیز جهت مرمت ابنیه و تعمیرات ضروری و اضافی آنجا مکرر اقدام شده و لی چون در اینگونه موارد چندان رعایت حفظ آثار قدیمی به عمل نیامده بدین جهت به بناهای سابق که اکثراً با آثار هنری و تاریخی توام بوده آسیب های فراوانی وارد گشته است و اکنون یک نمونه بارز آن بالای درگاه ورودی به آستانه از طرف ایوان بزرگ به چشم می خورد که بر اثر فروریختن گوشه ای از مقرنس های آئینه کاری سردر حرم کتیبه کاشی معرق سرتاسری بسیار زیبایی با نام شاه طهماسب صفوی از زیر گچکاری ها بیرون آمده و نمودار گشته است.
از قرار اظهار یکی از مهندسین عالیمقام باستان شناسی “تغییر و تصرفات خودسرانه برخی از بانیان خیر و مقامات مختلف به عنوان تعمیر و مرمت ابنیه مشهد اردهال و نظایر آن بدون کسب نظریه مقامات باستان شناسی تاکنون نیز متروک نگشته و گرفتاری بزرگی ایجاد نموده است” و به عقیده ایشان گاهی این تغییر و تصرفات به قدری ناروا و بیجا به عمل آمده که باید آنها را از بیخ و بن برداشته و به صورت اولیه درآورد، مانند صحن شرقی جدید ناتمام بدون تناسب و اسلوبی که آن را صحن سردراریه می گویند.
در زمان فتحعلیشاه قاجار نیز به دستور مهد علیا مادر خاقان خرابی های وارده به بنا و بارگاه امامزاده مرمت کامل گشته و در تزئینات و نقاشی آن کوشش به عمل آمده است. هر چند از این تعمیرات تاریخ و آثار کتبی در آن آستانه دیده نمی شود. بناهای مهم آن عبارت است از گنبد مدور عهد سلجوقی که پوشش روی آن با خشت و کاشی زرد طلائی رنگ می باشد و با نقش و نگار اسلیمی و گل و بوته الوان تزئین شده، اما ساقه گنبد با کاشی معرق بسیار زیبای مقرنس کاری متعلق به عهد صفوی است و همچنین کتیبه زیر مقرنس ها که سوره “انا فتحنا” به خط ثلث سفید بر زمینه آبی لاجوردی ثبت شده و پایین آن هم کتیبه دیگری با کاشی سبز و سورمه ای به خط کافی در 16 ترک پایه گنبد تکرار شده است.
دو گلدسته مرتفع دو گوشواره ایوان بزرگ و مناره های کوچک آن با کاشی های معرق عهد قاجار پوشیده شده، ولی کتیبه و پشت بغل های این ایوان با کاشی خشتی عهد صفویه و بی عیب باقی مانده و همچنین لچکی های طرفین صفه های اطراف صحن که با آجر و کاشی معقلی تزئین یافته است. سقف و دیوارهای نقاشی شده با طرح های اسلیمی زمان قاجاریه ولی ازاره ها با کاشی خشتی هفت رنگ پوشیده شده است.
در کتیبه گچی دور سقف سوره “عم یتسائلون” به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی نگاشته شده و در پایان آن رقم (کتیبه محمد مقیم الموسوی 1118 ه.ق) خوانده می شود و دارای ضریح چوبی مشبک می باشد که به طور مضاعف قرار گرفته و بر جانب شرقی ضریح درونی تاریخ آن کنده کاری شده است و بر لوحه سنگی روی قبر نقطه بدون ذکر تاریخ نقر شده است.
ایوان بزرگ جنوبی آستانه: سقف آن نقاشی و دارای دو گوشواره مقرنس کاری است و بر کتیبه گچی سرتاسری آن که مربوط به عصر شاه سلطان حسین صفوی می باشد سوره “هل اتی” و صلوات بر چهارده معصوم نوشته که قسمتی از آن مغشوش گشته و خوانا نیست. سردر ورودی به حرم آیینه کاری است که به واسطه ریختگی قطعه ای از وسط آن کتیبه کاشی معرق عالی با نام شاه طهماسب از زیر گچکاری ظاهر شده است و اما آثار و نوشته های تاریخ دار که در کتیبه یا روی درها و الواح سنگی و چوبی و کاشی و گچبری های محوطه آن آستانه دیده می شود از این قرار است:
اشیاء تاریخ و هنری آستانه: با آنکه چندین فقره اشیاء فلزی قلمزنی نفیس و شمعدان های بزرگ و قدیمی آن آستانه را سابقاً به موزه قم انتقال داده اند، باز هم در جزو اشیاء مسی آنجا از قبیل قندیل و ظروف متفرقه و چراغ پایه و غیره که اکنون موجود است، چند قطعه قلمزده ممتاز یافت می شود.
سنگاب بزرگ: در وسط هشتی صحن قدیم یک عدد سنگاب بزرگی که از یک تخته سنگ تراشیده شده سالم و بی عیب موجود است. قطر دهانه آن یک متر 27 سانتیمتر و ارتفاعش نیز یک متر می باشد. روی لبه دور سنگاب کتیبه ای حجاری شده است. در سردابه ای که زیر ایوان طرف قبله می باشد سنگی به دیوار نصب شده و روی آن نوشته است “سید رکن الدین مسعود 954 ه.ق” و محوطه این سردابه مملو از تابوت های امواتی است که در سه ردیف روی هم چیده است.
مقابر مجاور این امامزاده: یکی از بزرگان و معاریف سده ششم هجری کاشان که در آنجا به خاک سپرده شده مجدالدین عبیدالله کاشانی در گذشته 535 ه.ق است که سید الوالرضا راوندی در یکی از قصائد مفصل خود به مدفن وی در مشهد اردهال تصریح نموده است، ولی اکنون قدیمی ترین سنگ های قبوری که در آنجا دیده می شود از این قرار و متعلق به سده دهم هجری می باشد:
در سمت غربی ایوان بزرگ آستانه صفه مخصوصی که با در چوبی مشبک قدیمی مشخص می باشد اختصاص به کتابخانه داده شده است و درآن نسخ متعددی از کلام الله مجید و ادعیه و کتب اخبار و مذهبی بدون نظم و ترتیب خاص و یا فهرستی روی هم انباشته شده و از جمله نفایس آن یک جلد قرآن خطی ناتمامی است که متعلق به قرن هفتم هجری شناخته شده است و دیگر جعبه ایست محتوی 22 جزء از 30 جزء کلام الله به خط بسیار خوش و ریزه که هر یک از ابعاد طول و عرض و ضخامت آن ها در حدود پنج سانتیمتر است و هریک هم جداگانه صحافی و مجلد شده و آخر آن ها نیز این عبارتی خوانده می شود.
نراقی، 143- 129: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه امامزاده میرنشانه
امامزاده حسن بن موسی بن جعفر(ع) معروف به میرنشانه واقع در گذر سه سوک کوی پاقپان دارای گنبد کاشی فیروزه ای مخروطی شکل و سقف زیر گنبد با کاشی های معرق زیبایی تزئین یافته است. روی قبر صندوق چوبی منبت کاری قرار گرفته که در کتیبه های اطراف آن آیات قرآن با تاریخ سمان و سبعین و تسعمائه ( 978 ه.ق) کنده شده و در چوبی کنده کاری بقعه متعلق به قرن دهم هجری می باشد.
در جنب ضریح سردابه ایست که پنج پله پایین می رود، به موضعی که آن را قدمگاه می گویند و در آنجا چاه آبی است که دردمندان و ارباب حاجت با آب کشیدن از آن چاه تبرک می جویند و شفا می خواهند.
دیوار و سقف سردابه با نقش و نگارهای الوان تزئین یافته است. روی در کوچک این سردابه نام “گنجعلی” خوانده می شود که واقف آن بوده است. متعلقات دیگر بقعه میرنشانه را آقای الهیار صالح در یادداشت خود شرح داده اند. این زیارتگاه مسجدی هم دارد که معروف است به مسجد میرنشانه. منبر و دو لنگه در آن تاریخی است که کتیبه های روی در زیارت و منبر و درهای مسجد تا آنجا که خوانده می شود بقرار ذیل است: در چوبی زیارت با کنده کاری برجسته است. مسجد میرنشانه در کهنه ای نیز دارد که آیه “انما یعمر مسجاد الله” و دوازده امام روی آن کنده شده است. دو کتیبه هم پایین لنگه های دری است که خوانده نمی شود و منبر مسجد دارای دو تیرک است.
چون مقداری از کاشی های گنبد این بقعه فرو ریخته بود اخیراً از طرف اداره باستانشناشی اقدام به مرمت و تکمیل آن به عمل آمده است. از جمله مشاهیر مدفونین در این بقعه یکی شیخ ابو سعید امام جمعه (وفات سال 1181 ه.ق) است و دیگری حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد (وفات 1291 ه.ق) نواده میرزا ابوالقاسم شیح الاسلام و صدرالصدور ایران در زمان نادر شاه است که مقبره مخصوص او در طرف شرقی بقعه امامزاده ساخته شده است.
نراقی، 178- 176: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه خواجه تاج الدین
این بقعه مدفن دو تن از امام زادگان به نام شاهزاده اسحق و شاهزاده ابیطالب فرزندان شاهزاده حمزه بن موسی بن جعفر مباشد و قبور برجسته آن ها که با کاشی معرق زیبایی پوشیده شده داخل صندوق چوبی مشبکی قرار گرفته است.
خواجه تاج الدین شیروانی مانند دو برادر دیگر خود خواجه عمادالدین محمود بانی مسجد عمادی میدان سنگ و خواجه زین الدین بانی مناره مشهور، در این مقام آثار و ابنیه ای احداث کرده که با وجود خرابی های زلزله سال 1192 ه.ق، برخی از آن ها تا اواخر قرن گذشته نیز باقی و بر جا بوده است.
خواجه تاج الدین در سر مقبره یکی از امام زادگان و چند تن از دانشمندان و قاضیان خاندان غفاری دو گنبد رفیع و مناره و مسجد و مدرسه ای رفیع بنا نهاده و از هستی خود به یادگار گذارده که به مسجد و مدرسه خواجه تاج الدین معروف است و چون مسجد و مدرسه و مناره آن خراب گشته و به جز دو گنبد آجری کوتاه قرینه یکدیگر اثری باقی نمانده و اکنون بقعه خواجه تاج الدین نامیده می شود.
گنبد غربی که مدفن امامزادگان نامبرده است در میان سقف آجر چینی آن طرنج گردی با کاشی های معرق عهد مغول نظیر کاشی های روی قبر امام زادگان ساخته شده است. گنبد شرقی قرینه خواجه تاج الدین در آغاز امر به منظور خانقاهی ساخته شده، ولی از دوران صفویه به بعد به واسطه عدم توجه به این گونه ابنیه عموماً از رونق افتاده و متروک مانده بود، چنانکه از خانقاه های متعدد کاشان در عهد مغول اثری باقی نمانده است. جز این گنبد که به واسطه وضع ساختمانی مستحکم آن پایدار مانده، در اوایل قرن حاضر پس از در گذشت حاج ملا محمد حسن نطنزی از عرفا و اقطاب دراویش نعمت اللهی جسد وی را در آنجا به خاک سپردند. بدین جهت در محوطه داخلی سقف این گنبد تعمیراتی به عمل آمده که تزئینات گوناگون آن نمونه فنون معماری عصر خود می باشد. در زیر سقف این گنبد از عهد مغول طرنج کاشیکاری معرق بسیار زیبائی بوده که هنگام تعمیر اطراف آن را سه ردیف کتیبه های گچبری و آئینه کاری خوش طرحی ساخته و غزل عرفانی از گفته های حاج ملاحسن قطب را با خط نسخ و نستعلیق برجسته گچبری نموده اند و در فواصل ابیات نیز اسماء الله گنجانیده شده است.
نراقی، 181- 179: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه سلطان میراحمد
بقعه این امامزاده دارای صحن و ایوان و بارگاه و رواق های وسیع و گنبد مخروطی شکل دوازده ترک کاشی معرق دوره صفوی می باشد.
کاشیکاری های جلو ایوان بزرگ و دو گلدسته طرفین آن در دوره قاجاریه تجدید شده است. قبر برجسته امامزاده که درون ضریح چوبی مشبکی ساخته شده از قدیم الایام با کاشی های گرانبهای عهد مغول پوشش و تزئین یافته بود، ولی در اوایل قرن حاضر شبانه به سرقت ربوده شد.
روی ازاره های داخل رواق ها مقداری از کاشی های خشتی معمولی زمان صفوی باقی مانده است و از متعلقات ساختمانی بقعه در مدخل صحن وسیع جلو ایوان شمالی آب انبار بزرگ قدیمی است که گنبد آجری آن در خارج صحن واقع شده است. از اشیاء نفیس و قدیمی آن اکنون پنج جفت در منبت کاری شده تاریخ دار موجود است. روی در ایوان بزرگ بقعه کنده کاری شده است. روی دری که مقابل ضریح واقع شده مطالبی نوشته شده است. بر کتیبه چهار طرف و لنگه در کوچک ضریح قصیده ای به خط نستعلیق زیبائی کنده شده است.
نراقی، 174- 170: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه سلطان عطابخش
فرزند موسی بن جعفر واقع در خارج دروازه قدیم اصفهان که سابقاً این محل را تخته پل میگفتند ولی اکنون در انتهای غربی خیابان دروازه اصفهان واقع گشته است. بنای اصلی این بقعه به عقیده مهندسین و کارشناسان باستان شناسی، متعلق به دوره آل بویه (320 تا 447 ه.ق) می باشد.
سردر قدیمی و قسمتی از صحن وسیع آن بر اثر احداث خیابان منهدم شده است. ایوان بزرگ مدخل بقعه و سقف رواق های متعدد و طاق زیر گنبد و همچنین صفه ای که در انتهای محوطه داخل حرم و مقابل درب ورودی واقع گشته، همه آن ها با گچ مقرنس کاری برجسته و نقاشی شده است. قبر امام زاده که در میان صندوق چوبی ظریفی قرار گرفته، سابقاً با کاشی های نفیس قدیمی پوشیده شده بوده است، که اکنون اثری از آنها دیده نمی شود.
بقعه دارای یک جفت در چوبی کنده کاری شده می باشد و بر کتیبه پایین دو لنگه آن به خط ثلث مطالبی نوشته شده است و بر روی دماغه در کنده کاری شده و بر سنگ مرمری که جلو آستانه نصب شده حجاری کرده اند. نقاشی سقف ایوان و غرفه های داخل حرم کار طاهر نقاش و شاعر و هنرمند معروف کاشان است و قبر او در ایوان جلو بقعه دارای سنگ مرمری می باشد و روی آن نقر شده است.
در رواق های اطراف صندوق قبر امامزاده قبور برجسته متعدد دیده می شود که با سنگ های بلند قد و کاشی های خشتی منقش و یا معرق بسیار زیبایی پوشیده شده و روی آن ها آیات قرآن و چهار ده معصوم خوانده می شود و تاریخ های این قبور از سده نهم هجری به بعد می باشد. روی یکی از قبور برجسته که با کاشی معرق بسیار ظریف و خوش رنگ و آبی تزئین یافته بعد از صلوات دوازده امام به خط ثلث زرد طلایی رنگ بر زمینه سورمه ای نوشته است.
نراقی، 164- 160: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه شاه اسماعیل
بقعه شاه اسماعیل بن موسی بن جعفر (ع) معروف به امامزاده غائب واقع در سمت شمال غربی مزار فیض دارای گنبد مخروطی کاشی فیروزه ای با صحن و سرا و ضریح چوبی مشبک است.
نراقی، 185: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه شاهزاده ابراهیم
بنیان ساختمان و تزئینات این بقعه از آثار اوایل قرن حاضر می باشد. بنای اولیه آن به وسیله خاله بیگم نامی از اهالی فین بر پا گشته و سپس دیگران در تکمیل و تزئینات آن شرکت نموده اند. اکنون دارای گنبد کاشی فیروزه ای با گلدسته مرتفع کاشیکاری، صحن وسیع با درخت های کاج کهن سال، ایوان و رواق های خوش منظر آن گچبری و آیینه کاری و آراسته به مجالس و صور نقاشی های مذهبی است. ازاره دیوارها با خشت کاشی الوان تزئین یافته است. روی در ورودی به حرم کنده کاری شده است.
در سال 1308 محمد حسن خان معروف به انیس الدوله حاکم کاشان ایوان و رواق های حرم را با آئینه کاری زیبایی مزین ساخته است و میرزا حسن ناصری از گویندگان معروف کاشان ماده تاریخ این تعمیر و تزئینات را در لوح بالای درگاه ورودی حرم را انشاء نموده است. اخیراً نیز از طرف اداره کل باستانشناسی جهت تعمیرات اساسی خرابی های وارده به ابنیه و تزئینات این بقعه به وسیله سازمان حفاظت آثار ملی اقدام و اهتمام به عمل آمده است.
نراقی، 147- 145: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه شاه یلان
بقعه چهار طاقی است میان بازار بزرگ شهر که صندوق چوبی منبت کاری روی قبرامام زاده دارای تاریخ 951 ه.ق می باشد. چون اطراف قبر برجسته این امامزاده با کاشی های نفیس قدیمی تزئین و پوشیده شده است، سابقاً برای جلوگیری از سرقت و ربودن آن ها اطراف قبر را با آجر و گچ ساخته و پوشانیده اند، بدین جهت و دیگر آنکه در منظر و مرآی عامه واقع گشته است، گفته میشود که کاشی های قدیمی آن تاکنون دست نخورده در جای خود محفوظ مانده است، ولیکن طبق قرائن کلی که در سایر اماکن مشاهده شده، چون اینگونه نفایس تاریخی را به هر حیله و نیرنگی ربوده و برده اند تا وقتی که بازدید ثانوی و معاینه دقیق محلی به عمل نیامده، درباره بودن یا نبودن کاشی قدیمی روی قبر نمی توان اظهار عقیده نمود. بر دیوار سمت قبله داخل بقعه یک قطعه کاشی خشتی بزرگ نصب شده که روی آن آیه ای از قرآن نوشته است.
نراقی، 174: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه طاهر و منصور
بقعه این امامزادگان در تکیه سرپوشیده به همین نام واقع شده دارای گنبد با گلدسته ای کاشی فیروزه ای و ضریح چوبی مشبک می باشد. روی در کنده کاری بقعه ذکر نام دوازده امام نوشته شده است و پوشش اطراف قبر برجسته این امامزاده گان سابقاً با کاشی های قدیمی نفیس بوده است که اوایل قرن حاضر به عنوان تبدیل به احسن، آن ها را برای مصارف تعمیرات بقعه به فروش رسانیده اند. روی دیوار داخل بقعه دو لوح سنگی نصب شده که چون اغلب کلمات اشعار ثبت شده آن ها محو گشته فقط یک مصراع و نام “حبیب الله” و “هادی بتا” با تاریخ 1110 ه.ق خوانده می شود.
نراقی، 175: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه قاسم ابن موسی ابن جعفر (زیارت پای نخل)
بقعه کوچکی واقع در کوی پای نخل و اول بازار بزرگ شهر است، دارای صندوق چوبی مشبک روی قبر امام زاده و یک جفت در چوبی منبت کاری که با تخته های مختلف الاضلاع قاب بندی کرده اند. روی دماغه در و بر کتیبه های هر دو لنگه آن به خط ثلث برجسته و زیبایی صلوات چهارده معصوم و روی قاب های کوچک مربع شکل آن هم “یا علی الاعلی” و در قسمت پایین در نیز تاریخ 999 ه.ق خوانده می شود. در وسط جرز غربی بقعه لوحه ای از سنگ سیاه نصب شده که دور آن صلوات بر ائمه معصومین و در میان سنگ هم نام القاب “شاهزاده قاسم بن موسی الکاظم (ع)” کنده شده و با این بیت که تاریخ مرمت بقعه است، تمام می شود و بر جرز دیوار غربی نیز تخته سنگ سیاهی نصب نموده اند.
نراقی، 179- 178: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه قاضی اسد
سقف این بقعه با گنبد آجری خوابیده پوشیده شده و از چهار جانب دارای نورگیرهای هوائی می باشد و از جمله بناهای دوره صفوی به شمار می رود. بنای بقعه سابقاً در مقابل دروازه فین واقع و جلو آن نیز حسینیه بزرگ با سقف گنبددار مرتفعی ساخته شده بود و اطراف دیگر بقعه را حوضخانه و باغچه وسیع مشجر با درخت های سرو کهنسالی در برگرفته بود، ولی بر اثر احداث خیابان و میدان در آن محوطه، اکنون فقط استخوان بندی اصل بقعه در انتهای غربی خیابان فاضل نراقی در وسط محوطه ای که کلیه ساختمان های مجاور آن را خراب کرده اند، به صورت نیمه ویرانه باقی مانده است. کاشیکاری و نقاشی های داخل بقعه و ایوان جلو آن به واسطه تعمیرات متوالی از بین رفته است.
بنای اولیه متعلق به شمس الدین محمد نوه امام زین العابدین (ع) مشهور به شاه شمس می باشد و اکنون نیز مرقد آن امامزاده در کنار قبر قاضی اسد مشخص می باشد و چون خانقاه و محل عبادت قاضی اسد هم در این مکان بوده، پس از وفات او در سال 1048 ه.ق در همین بقعه به خاک سپرده شده است. قبر قاضی اسد دارای صندوق مشبک و سنگ تاریخی است که به خط نستعلیق بر آن کنده شده است.
نراقی، 197- 196: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه محتشم
آرامگاه کمال الدین سید علی بن خواجه میراحمد کاشانی متخلص به محتشم یا مشهورترین گوینده ایران در عهد صفویه در یکی از محلات مرکزی شهر موسوم به کوی محتشم واقع گشته است. بقعه کوچک وی با گنبد کاشیکاری زیبائی که دارد مشخص می باشد. در صفه جلو آرامگاه رباعی از قصاب گوینده معروف کاشان بر لوحه سنگی حجاری شده است. داخل بقعه صندوق چوبی مشبکی روی قبر قرار گرفته ولی سنگ تاریخ ندارد. سقف بقعه را با نقاشی های خوش آب و رنگ مزین ساخته اند و بر دیوار های چهار جانب هفت بند مراسی محتشم به خط نستعلیق سفید بر زمینه سورمه ای در چهار ردیف روی یکدیگر نوشته و نقاشی شده است. ازاره دیوارها را با کاشی خشتی الوان ساخته اند و بر کتیبه هلال دهنه طاق صفه جلو بقعه اشعاری که بر روی گچ نوشته و نقاشی شده خوانده میشود: در خارج مقبره و مقابل صفه نامبرده، ساختمان هائی مشتمل بر مسجد و حسینیه و آب انباری بزرگ متصل به یکدیگر ساخته شده که همگی محفوظ و معمور باقی مانده است.
نراقی، 193- 191: 1348
فارس، کاشان، آثار تاریخی، بقعه و مناره پنجه شاه
در فهرست قانونی آثار تاریخی فقط مناره آجری آن ذکر و متعلق به دوره سلجوقی تشخیص داده و ثبت شده، در حالیکه این مناره جزئی از ابنیه بقعه امامزادگان هارون بن موسی بن جعفر و فرزند وی امام زاده محمد می باشد و دارای گنبد مخروطی شکل دوازده ترک کاشیکاری فیروزه ای با صحن وسیع و بارگاه و ایوان و رواق های متعدد و ضریح بزرگ چوبی مشبک می باشد.
در حاشیه بالای دریچه ضریح کتیبه ای که از نقره ساخته اند نصب شده و این بیت به خط نستعلیق برجسته روی آن نمودار است و مناره در کنار سردر شمال صحن قدیم باقی مانده که ساختمان و آجر چینی آن مانند مناره مسجد جامع میدان کهنه بوده است، ولیکن در موقع مرمت و تعمیرات اخیر بر اثر پوششی از آجر تراش با کاشی خفته و بیدار که روی بدنه مناره ساخته شده، نمای اولیه و قدیمی آن تغییر یافته است.
سقف ایوان بزرگ جلو بقعه مقرنس کاری با آیینه و نقاشی نیمه اول قرن گذشته است. سردر و اطراف چهارچوب درگاه ورودی به بقعه کتیبه از سنگ مرمر سفید ساخته شده و روی آن به خط خوش نستعلیق قصیده ای در مدح امامزاده گان مدفون در آن بقعه حجاری و با گل و بوته مزین ساخته است.
در سمت شمال بقعه نیز از بقایای گورستان کهنه مجاور آن صحن تازه ای احداث نموده اند. در محوطه داخلی بقعه علاوه بر قبور امامزاده گان آثار چندین قبر قدیمی دیگر نیز دیده می شود. یکی از آنها مدفن سرهای چند تن از شهدا بوده است. قبر دیگر را به صفیه نام دختر مالک اشتر نخعی نسبت می دهند، ولی صرفنظر از اینکه قبر صاحب چنین عنوان و شخصیتی از صدر اسلام در این محل بسیار بعید و بلکه غیر قابل تصور به نظر می رسد طبق پاره ای از قرائن و مدارک تاریخی توان گفت که این قبر آرامگاه صفی الدین ابوطاهر اسماعیل کاشی ملقب به عزیز الحضرت بانی در مدرسه صفیه و ابنیه خیریه مهم دیگر در کاشان و سایر بلاد بوده که از شخصیت های تاریخی عهد سلجوقی و از معاونین و دستیاران خواجه نظام الملک بشمار می رود. از مدفونین در ایوان بزرگ آنجا خطیب شهیر سید احمد فخر الواعظین خاوری گوینده آزادیخواه معروف می باشد که پس از پنجاه سال از درگذشت وی لوحه مرمری به اهتمام این نگارنده بر دیوار سمت شمال بالای قبر او نصب شده است و از شخصیت های معروف و نیک نام دیگر ملاعبدالرسول مدنی از پیشوایان روشنفکر کاشان (در گذشته 1366 ق) نیز در این بقعه به خاک رفته است.
داخل حرم در زاویه شمال غربی و مجاور ضریح مجسمه یکدست تمامی آدم به طول تقریبی یک متر پشت شیشه نصب شده که مورد نذر و نیاز مردم می باشد. این علامت دست بریده شده عباس بن علی بن ابیطالب (ع) می باشد که پس از واقعه طف در کربلا آن را برای یکی از ولات عراق عجم که از اتباع یزید بن معاویه بوده می بردند. همین که مردم کاشان متوجه می شوند به جهاد برخاسته و آن دست را گرفته در اینجا به خاک می سپارند و بدان جهت این بقعه و کوی و برزن آن هم به نام پنجه شاه نامیده میشود. از دوره صفویه به بعد به واسطه دفن اموات در جوار امامزادگان داخل شهر محوطۀ مجاور شرق تا شمال این بقعه هم گورستان وسیعی شده بود، ولی در اوایل عهد پهلوی متروک گشته سپس نیز با احداث خیابان پنجه شاه باقی مانده زمین گورستان به موسسات ملی و عموی واگذار شد.
نراقی، 169- 165: 1348
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
