فارس، کاشان، آثار تاریخی، باغ ها

فارس، کاشان، آثار تاریخی، باغ شاه فین

هرچند که آثار و ابنیه کنونی باغ شاه متعلق به دوره های اسلامی می باشد، ولیکن سرگذشت باغ و کاخ های شاهانه سرچشمه فین از قدیم ترین ازمنه تاریخ آغاز گشته و بلکه با جاری شدن چشمه سلیمانیه هم داستان بوده است. از قرائن معتبر چنین بر می آید که در هر عصر و زمان به فرمان پادشاهان بزرگ و نامجو در پیرامون چشمه آب شفاف و دلپذیر فین باغات دلگشا و عمارات فرح افزای دولتی آباد کرده و بر پا ساخته اند. چه آنکه فرمانروایان بلند همت غالباً در حوالی چشمه سارهای طبیعی که از بن صخره ها جاری بوده با طرح باغ و بستان و برافراشتن ابنیه و عمارات نام نیک خود را جاوید و پایداری نموده اند.

چنانکه اکنون هم بقایای این سنت پسندیده آنان در بسیاری از نقاط مانند کوه بیستون و طاق بستان چشمه علی، تالار نیاسر و غیره نیز موجود و دید عجم را به ویژه در این ناحیه که به واسطه اهمیت سوق الجیشی و خطوط ارتباطی آن برای پادشاهان و فرمانده هائی که در بیابان های خشک و سوزان آن حدود مسافرت و نبرد می نمودند، احداث باغ و بستانی مصفا و آسایشگاهی دلگشا بی نهایت مطلوب و مطبوع بوده است.

همچنانکه قدیمی ترین مآخذ تاریخی نیز در این باره گوید: بنا ها و کاریزهای فین به امر جمشید احداث گردیده است. اما چگونگی ابنیه و قصور تاریخی چشمه فین در دوره های پیش از اسلام به هیچوجه روشن نیست و مانند بسیاری از شئون باستانی ایران تاکنون مدارک متقن و معتبری جهت شناسایی آن ها بدست نیامده است. مخصوصاً پس از ویرانی آخرین دوره شهر باستانی سیلک که 1500 سال پیش از میلاد روی داده هیچگونه اصلاع صریح و قطعی از اوضاع تاریخ این منطقه کشف نشده است. ولیکن در قرون اسلامی نخستین بار احداث باغ و بنای شاهانه فین را به پادشاهان آل بویه نسبت داده اند. و در عهد ایلخانان مغول نیز عمارات کهنه آن نوسازی و بر آبادانی آن افزوده شد و بطوریکه تا عهد صفویه مردم بومی و رهگذر در آنجا به استراحت پرداخته از فضا و صفایش بهره مند می گردیدند و کتاب تذکره هفت اقلیم در بیان رسوم و عادات مردم کاشان گوید: “هفته ای سه روز را صرف سیر و صحبت نموده بساط نشاط را به قدم انبساط می سپرند و در سالی دو سیر مشخص دارند. اول در فصل ربیع که از پیر و جوان، اعلی و ادنی قریب یک ماه بر کنار سبزه و صحرا خیمه اقامت برپا میکنند و صحبت می دارند دیگر سیر گل فین است. در فین چشمه ایست عظیم که از یک سنگ برمی آید چنانکه سیاحان جهان مثل آن چشمه کمتر نشان داده اند و اکثر زراعت و باغات کاشان بر این آب است”.

در تمام ادوار تاریخ باغ و کاخ های شاهانه فین محل مخصوص برگزاری جشن های بزرگ ملی و شاهد اجرای مراسم و تشریفات مهم عمومی بوده است. شاهنشاه بزرگ صفوی که در نشیب و فراز کوه و هامون کاخ های شاهانه برافراشته و سرتاسر کشور خویش را با کاشانه های بیشماری آراسته بود، چون بناهای سالخورده و ویران گشته باغ شاه کهنه فین را در خور همسری با چشم دل افروز سلیمانیه و شایسته همت والای خود نمی دید، از این رو به فرمان وی طرح باغ و کاخ جدیدی بدینگونه پی افکنده شد، مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغ شاه قدیم یعنی در مکان سرچشمه کنونی قرار دادند و باغ شاه جدید را در محدوده زمین های نوگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی غربی در 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصاربندی و در چهارگوشه آن برج های گرد و مرتفعی بنا کردند و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید هم خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی قپق اندازی و انواع مسابقه و بازی ها تسطیح و آماده نمودند و در خارج حد غربی باغ نیز به جهت رفع مخاطره سیلاب دره های کوه دندانه از محوطه این باغ و بناهای آن سدی معتبر و مستحکم با سنگ و ساروج ساخته شد که بقایای آن پس از گذشت چهارصد سال اکنون هم از نفوذ سیلاب به قریه فین و باغشاه کاملاً جلوگیری می کند و به نام سد شاه عباسی معروف است. از آن تاریخ باغ شاه قدیم در اسنه و افواه عامه به باغ شاه کهنه مشهور و نامبرده گردید و در وسط محوطه باغ جدید نیز کاخی زیبا و بنائی بلند بالا بنام شتر گلوی شاه عباسی احداث نمودند. از آن تاریخ به بعد پادشاهان صفویه هنگام مسافرت و توقف در کاشان گاهی از اوقات مجالس جشن و پذیرایی و بار عام شاهانه و یا محافل طرب و شادی را در این باغ بر پا می نمودند. شاه صفی نیز طرح های عمرانی شاه عباس اول را درباره کاشان تعقیب و تکمیل نمود. او علاوه بر احداث باغ شاه جدید و بناهای متعدد در حومه جنوبی شهر که بعضی آباد موسوم گردید همچنین بر ابنیه و آبادی باغ شاه فین هم افزود. از آن جمله عمارت دو طبقه بس زیبایی بود که با چوب آهن بر فراز شتر گلوی شاه عباسی بر افراشته و عمارت کلاه فرنگی نامیده شد.

در سال 1050 ق شاه صفی برای بازدید این بنای نو بنیاد بدانجا فرود آمد. تا پایان دوره صفویه همچنان معمور و آباد و مورد توجه و محل آمد و شد پادشاهان آن سلسله بود، ولی پس از واقع حمله افغان در سال 1135 ه.ق وضع باغ شاه هم مانند سرنوشت عمومی کشور رو به تباهی و ویرانی نهاد، تا عهد کریم خان زند که به امر وی نیز در ضلع جنوبی باغ شاه عمارت مخصوصی به نام خلوت کریم خانی احداث گردید.

در سال 1192 بر اثر زلزله بنیان کنی که همه ابنیه و عمارت کاشان را منهدم ساخت و سپس هم لشکر کشی و گیردارهای متوالی که در این حدود روی می داد، باغ شاه رونق و آبادی خود را از دست داده و بناهای آن رو به ویرانی نهاد. فتحعلیشاه بر اثر دلبستگی زیادی که به صفای باغ شاه و زیبائی های چشمه فین داشت به حاجی حسین خان صدراعظم اصفهانی سرپرست حوزه حکمرانی کاشان دستور داد تا همزمان با ساختمان مدرسه سلطانی خرابی های وارده به باغ را مرمت نموده آنجا را زیب و آرایشی شاهانه بدهد و در طول مدتی که این دو بنا در دست ساختمان بود گاه و ناگاه خاقان شخصاً برای سرگشی و تفرج به کاشان آمده، چند روزی را به عیش و عشرت در آنجا می گذرانید تا سال 1226 ق که تعمیرات بناهای باغ شاه به پایان رسید و با نقش و نگارهای دلفریبی مزین گشت. از آنجمله در یکی از صفه های شترگلوی (حوضخانه) شاه عباسی تابلو بزرگی از دربار رسمی فتحعلیشاه نقاشی شده و زیر تصویر خاقان نوشته شده “و در صفحه مقابل آن نیز تصویر دیگری از خاقان با ملتزمین رکاب او را سوار بر اسب و در حال شکار و صید افکنی نشان می داد. در محوطه باغ نیز علاوه بر آنکه کلیه کف و ازاره و نماسازی جدار و اطراف جدول های عمارات و خیابان ها وحمام بزرگ و کوچک آن با تخته سنگ های مرمر شفاف و کاشی های ممتاز هفت رنگ و فیروزه ای ساخته و پرداخته گردید. صفه نو بنیادی هم بنام شتر گلوی فتحعلیشاه در سمت جنوب غربی باغ احداث شد که اکنون استخوان بندی اصلی آن به همین نام باقی مانده است”.

ساختمان این بنا علاوه بر حوضخانه چهار طاقی با حوض جوشی که آب سرریز آن بوسیله سه جدول کاشی از وسط خیابان های باغ جریان می یابد مشتمل است به صفه وسیع و سرپوشیده با چهار ایوان و شاه نشین که سابقاً کف همه آن ها از تخته سنگ های بزرگ مرمر فرش شده بوده و جلو شاه نشین مشرف به حوض جوش دست اندازی از سنگ مرمر حجاری شده و زیبا ساخته بودند که در میان نقش و نگار برجسته آب طلاکاری آن یک بیت شعر به خط نستعلیق نقر و نگاشته شده بود. همچنین روی تخته سنگ های مرمر ازاره های اطراف صفه با قل آب طلا به طور برجسته نقاشی و مزین شده بود. روی هریک از طاقچه های فوقانی درگاه ها تصویر و نام و نشان و القاب یکی از پسران خاقان را در لباس های بلند و مخصوص درباریه با تجهیزات معمولی خودشان نقاشی خوش آب و رنگی نموده بودند. سقف و طاق گنبدی شتر گلو و صفه مجاور و درگاه ها با انواع نقش و نگارهای گوناگون هندسی و افسانه ای تزئین یافته که برخی از گوشه های آن هنوز نمودار می باشد.

نراقی، 1348