فارس، همدان، بزرگان

فارس، همدان، بزرگان، ابوالفضل احمد بن حسین بن یحیی بدیع‌الزمان همدانی

نویسنده و ادیب عربی‌نویس ایرانی و پایه‌گذار فن مقامه‌نویسی، تولد: 358 ه.ق، وفات: 398 ه.ق.

مقامه در اصطلاح ادبی نوعی خاص از داستان‌‌های کوتاه با نثری مسجع است که نخستین بار به ابتکار بدیع‌الزمان همدانی در ادب عربی پدید آمد. مقامات بدیع‌الزمان بیشتر در موضوعات ادبی، دینی، اخلاقی و اجتماعی است و غالباً جنبه‌ی تعلیمی دارد. فن مقامه‌نویسی بعدها به ادبیات فارسی نیز راه یافت و حمیدالدین بلخی مقامات خود را به تقلید از بدیع‌الزمان به فارسی نوشت. کتاب مقامات مشهورترین اثر بدیع‌الزمان همدانی است.

دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 595-593: ج 11: 1367

فارس، همدان، بزرگان، ابوالعلا حسن عطار

از بزرگان ادب و نحو و لغت و حدیث، تولد: 488 ه.ق، وفات: 569 ه.ق.

خاقانی شروانی در قصیده‌ای به مدح و ستایش او پرداخته است. از او آثار بسیاری به جا مانده است که می‌توان به آثار زیر اشاره کرد: الهادی، کتاب الأدب، غایه‌الأختصار، زادالمسافر و مفردات.

درخشان، 130-129: 1341

فارس، همدان، بزرگان، ابوالعلاء همدانی

محدث و مقری بزرگ شرق اسلامی، تولد: 488 ه.ق، وفات: 569 ه.ق.

او در همدان کتابخانه ای بزرگ و غنی دایر کرد. او شاگردان و راویان بزرگی داشته که از شام تا خراسان را در بر میگرفته است. از جمله‌ی شاگران او می‌توان به ابن‌عساکر، ابن کال حلی، منتجب‌الدین رازی و ابن شهر آشوب اشاره کرد. همدانی دارای آثار و تألیفات بسیاری به ویژه در حدیث و قرائت بوده است از جمله الأدب فی حسان الحدیث، الأکتفاء، و التمهید فی معرفه التجوید.

دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 27-25: ج 6: 1367

فارس، همدان، بزرگان، آیت‌الله محمد مفتح

سیاستمدار و استاد دانشگاه، تولد: 1307 ه.ش، همدان، وفات: 27 آذر 1358 ه.ش، تهران.

پدر او محمود مفتح از واعظان و علمای مشهور همدان بود که در حوزه‌ی علمیه‌ی همدان سال‌ها به تدریس می‌پرداخت.چند اثر از او باقی مانده است که عبارتند از: ترجمه‌ی تفسیر مجمع‌البیان، حاشیه بر اسفار ملاصدرا، روش اندیشه، حکمت الهی و نهج‌البلاغه.

شیرازی، 341-336: ج 2: 1388

فارس، همدان، بزرگان، بابا طاهر عریان همدانی

عارف و شاعر ایرانی، تولد: اواخر سده‌ی 4 ه.ق، وفات: 447-450 ه.ق.

لقب بابا به پیران کامل و مرشدان مکمل اطلاق می‌شده است و معادل پیر، شیخ و مرشد می‌باشد. لقب عریان نیز بیانگر دوری جستن بابا از علائق دنیوی است. اشعار به جا مانده از او در قالب دوبیتی و برخی از آن‌ها به لهجه‌ای خاص از گویش‌های غرب ایران است. همچنین کلمات قصار یا اشارات عارفانه‌ای به زبان عربی  به او به منسوب است.

دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 755-751: ج 10: 1367

فارس، همدان، بزرگان، پرویز منصوری

پرویز منصوری متولد 1303 ه.ش در همدان و متوفی 1390 ه.ش در وین اتریش است. نواختن ویولن را به طور جدی از سال 1325 ه.ش نزد روبیک گریگوریان آغاز کرد. حدود سال 1328 ه.ش وارد هنرستان عالی موسیقی شد و نزد حسین ناصحی به فراگیری آهنگسازی پرداخت.

در سال 1336 ه.ش در حالی که مشغول تحصیل در سومین سال دوره عالی آهنگسازی در هنرستان بود، به اتریش عزیمت نمود و طی هشت سال، دوره آهنگسازی آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین را با بهره گیری از آموزش های هانس یلینک و کارل شیسکه به پایان رساند. سه سال نیز در همین آکادمی به فراگیری سازهای کوبه ای پرداخت.

پرویز منصوری در سال 1347ه.ش به ایران بازگشت. از سال 1448 ه.ش سردبیری مجله موسیقی را به مدت یک سال به عهده گرفت و مشغول به تدریس تئوری، هماهنگی و کنترپوان در هنرستان عالی مویسقی و گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران شد. پس از انقلاب از سال 1357 ه.ش تا 1367 ه.ش به تدریس در کانون موسیقی چنگ پرداخت. منصوری از سال 1367 ه.ش در اتریش اقامت داشت.

از مهمترین آثار می توان تئوری بنیادی موسیقی، هارمونی تحلیلی و سازشناسی را نام برد.

اکبرزاده، 282: 1386

فارس، همدان، بزرگان، خانبابا بیانی

نویسنده، مترجم، مورخ و استاد دانشگاه، تولد: 1288 ه.ش، وفات: 1377 ه.ش.

او درجه‌ی دکتری تاریخ خود را از دانشگاه سوربن پاریس اخذ کرد و در سال 1316 ه.ش با رتبه‌ی داشیاری در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس اشتغال ورزید. از جمله‌ مهم‌ترین آثار او می‌توان روابط سیاسی ایران با دولت‌های غرب اروپا در زمان صفویه، تاریخ دیپلماسی ایران و تاریخ عمومی اشاره کرد.

درخشان، 251-250: 1341

فارس، همدان، بزرگان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی

نویسنده، مورخ، پزشک و وزیر دوره‌ی ایلخانان، تولد: 645 ه.ق، وفات: 718 ه.ق.

او وزیر قدرتمندترین ایلخان مغول یعنی غازان خان بود و تا زمان آخرین ایلخان مغول در این مقام باقی ماند. غازان خان خواجه رشید‌الدین را مأمور کرد تا تاریخ جامعی از مغول تدوین کند. نتیجه‌ی تلاش‌های خواجه خلق عظیم‌ترین شاهکار تاریخی عصر مغولان در ایران به نام جامع‌التواریخ بود. او علاوه بر این اثر عظیم نوشته‌های دیگری نیز تألیف کرده است از قبیل الأحیاء و المآثر، مفتاح التفاسیر و مجموعه‌ی مکاتبات رشیدی.

اقبال آشتیانی، 490-488 و 266: 1388

فارس، همدان، بزرگان، خواجه یوسف همدانی

عارف و دانشمند بزرگ قرن پنجم، تولد: 440 یا 441 ه.ق، وفات: 535 ه.ق.

او پیر بزرگ و بنیانگذار طریقت نقشبندیه است که در عصر خویش و تا سه قرن بعد نام و آوازه‌ای گسترده داشت، اما بعدها نام و آثارش در پرده‌ی فراموشی فرو رفت. پس از مرگ خواجه یوسف، چهار تن از شاگردان او یکی پس از دیگری تربیت مریدان طریقت را بر عهده گرفتند: نخست خواجه عبدالله بَرَقی خوارزمی، دوم خواجه حسن اندقی بخاری، سوم خواجه احمد یسوی و چهارم خواجه عبدالخالق غُجدوانی. عطار در تذکره‌الاولیا دو بار در کتاب خود از خواجه یوسف نام برده است اما از بزرگان صوفیه‌ی هم‌عصر او ذکری به میان نیاورده است و این امر نشان‌دهنده‌ اهمیت و شهرت خواجه یوسف در آن زمان می‌باشد. تنها اثر بازمانده از او رتبه‌الحیات است.

همدانی، 20-7: 1362

فارس، همدان، بزرگان، سید جمال‌الدین اسدآبادی

نویسنده و متفکر سرشناس دوره‌ی قاجار، تولد: 1254 ه.ق، وفات: 1314 ه.ق.

او در مصر انجمن “حزب الوطنی” را تأسیس کرد و در جامع الأزهر به تدریس فلسفه‌ی ابن‌سینا پرداخت. در روزنامه‌ “عروه‌الوثقی” که در پاریس منتشر می‌شد مقالاتی می‌نوشت و در همان زمان با عالم و مورخ مشهور فرانسوی ارنست رنان درباره‌ی تطبیق اسلام با تمدن مغرب زمین مباحثات طولانی داشت. سید جمال در لندن نیز روزنامه‌ای به نام “ضیاءالخافقین” انتشار داد. افکار سیاسی سیدجمال‌الدین از لحاظ شدت تأثیر بی‌نظیر بود. افکار او راجع به آزادی و مساوات و طرح حکومت مشروطه اندکی پس از فوت او به وسیله‌ی مریدان و شاگردانش بروز کرد. میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی و میرزا حسن خان خبیرالملک از جمله کسانی بودند که در نشر افکار و نظریات سید کوشش کردند. هدف اصلی سید جمال‌الدین برقرار کردن وحدت کامل میان کلیه‌ی ممالک اسلامی و ایجاد سدی در برابر مقاصد استعماری انگلستان و سایر دولت‌های استعمارگر جهان بود.

شمیم، 171-168: 1387

فارس، همدان، بزرگان، سید محمد رضا میرزاده‌ی عشقی

شاعر، نویسنده، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی، تولد: 1312 ه.ق، 1272 ه.ش، وفات: 1303 ه.ش.

او از مخالفان سرسخت رضاخان و از هوادارن پرشور مشروطیت بود که در روزنامه‌ها و مجلات آن زمان اشعار و مقالاتی منتشر می‌‌کرد که بیشتر ماهیت وطنی و اجتماعی داشتند. عشقی سردبیر روزنامه‌ “قرن بیستم” بود که انتشار آن بیش از 17 شماره دوام نداشت. عشقی به سبب انتقاد تند از وثوق‌الدوله عاقد قراداد 1919 میان ایران و انگلیس مدتی زندانی شد. در جریان ماجرای جمهوری‌خواهی، روزنامه‌ی قرن بیستم او بر اثر مخالفت‌های شدیدش با رضاخان توقیف شد و خودش نیز چند ماه بعد به قتل رسید. از جمله آثار برجسته‌ عشقی می‌توان به نوروزی‌نامه، جمهوری‌نامه، سه‌تابلوی مریم و دیوان اشعار اشاره کرد.

میرزاده‌ی عشقی، 8-4: 1357

فارس، همدان، بزرگان، سید حسن غبار همدانی

شاعر، تولد: 1265 ه.ق، وفات: 1322 ه.ق.

با وجود این‌که دیوان اشعار او بیش از هزار بیت نیست، شعرشناسان شخصیت ادبی او را نزدیک به مقام استادان شعر فارسی دانسته‌اند.

غبار همدانی، مقدمه: 1361

فارس، همدان، بزرگان، عین‌القضات همدانی

عارف، متکلم، فیلسوف و شاعر معروف، تولد: 492 ه.ق، وفات: 525 ه.ق.

ابوالقاسم درگزینی، وزیر سلطان محمود سلجوقی، عین‌القضات را از بغداد به همدان آورد و او را در سن سی و چهار سالگی به دار آویخت. آثار به دست آمده از عین‌القضات به شرح زیر است: رساله‌ی یزدان‌شناخت، زبده‌الحقایق، رساله‌ جمالی، رساله‌ی لوایح، تمهیدات، مکتوبات، شکوی‌الغریب عن الآوطان الی علماء‌البلدان.

فرمنش، 9-8: 1360، پورجوادی، 100: 1374

فارس، همدان، بزرگان، فخرالدین عراقی

شاعر و عارف مشهور قرن هفتم، تولد: 610 ه.ش، کمجان همدان، وفات: 688 ه.ق دمشق.

غزل‌های عارفانه و عاشقانه‌ی او شهرتی فراوان دارد. از عراقی به غیر از دیوان شعرش که در حدود پنج هزار بیت است، یک مثنوی به نام عشاق‌نامه با بیش از هزار بیت و یک رساله‌ی نظم و نثر در تعریف عشق به نام لمعات به جا مانده است.

شیرازی، 139: ج چهارم، 1388

فارس، همدان، بزرگان، قوام‌الدین ابوالقاسم ناصر بن علی بن حسن دَرگَزینی یا انس‌آبادی

دیوان‌سالار و وزیر بزرگ سلجوقیان، تولد: نامعلوم ، وفات: 527 ه.ق.

او وزیر بزرگ سلطان محمود و سنجر سلجوقی بود. این وزیر نقش اصلی در جریان قتل عین‌القضات و آزار و اذیت اسماعیلیان داشت. از آن‌جا که درگزینی فردی حیله‌گر بود، سلطان سنجر سلجوقی و خلیفه‌ عباسی به همراه یکدیگر نقشه‌ قتل او را طراحی و اجرا کردند.

دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 164-162: جلد ششم.

فارس، همدان، بزرگان، محمد یوسف‌زاده غمام همدانی

شاعر، تولد: 1292 ه.ق، 1253 ه.ش، وفات: 1361 ه.ق، 1321 ه.ش.

غمام در آستانه‌ی پیروزی جنبش مشروطیت در سال 1284 ه.ش برای نخستین بار در همدان انجمنی را به نام اتحاد برای پیشبرد مقاصد آزادی‌خواهانه‌ی خود تشکیل داد و روزنامه‌ای نیز با عنوان الفت منتشر کرد. فعالیت سیاسی او در این انجمن و روزنامه تا سال 1291 ه.ش ادامه یافت اما پس از آن از امور سیاسی کناره گرفت.

دیوان غمام همدانی، بدون شماره صفحه: بی تا.

فارس، همدان، بزرگان، مسعود سعد سلمان

شاعر بزرگ قرن پنجم و ششم، تولد: 440 ه.ق، وفات: 515 ه.ق.

پدر او در جوانی به هند رفت و در آن‌جا مقیم شد و مسعود در لاهور متولد شد. دیوان اشعار او بالغ بر 16 هزار بیت مشتمل بر انواع شعر است.

درخشان، 109-107: 1341

فارس، همدان، بزرگان، مولانا عبدالله اثیرالدین اومانی

شاعر معروف، تولد: اوایل قرن هفتم یا اواخر قرن ششم، وفات: 665 ه.ق.

او از علوم متداول عصر نجوم و حکمت و ریاضی و ادب عربی بهره‌ کافی داشته است و سبک کلامش در شعر بیشتر متمایل به سبک انوری است. دیوان اشعار اومانی بالغ بر 5 هزار بیت است.

درخشان، 30-21: 1341

فارس، همدان، بزرگان، میر سید علی همدانی

عارف مشهور و از بزرگان تصوف، تولد: 714 ه.ق، وفات: 786 ه.ق.

سیدعلی همدانی در حدود پنج سال در نواحی دوردست کشمیر سفر کرد و برای نخستین بار به تبلیغ دین اسلام در آن مناطق پرداخت. بسیاری از مساجد و خانقاه‌های آن منطقه به نام “مساجد حضرت امیر” در زمان او بنا شده است. با تلاش‌های او در کشمیر زبان فارسی و عربی برای تدریس علوم دینی و دنیوی جای زبان سانسکریت را گرفت. همدانی آثار ارزنده و فراوانی به فارسی و عربی از خود به جا گذاشته است که از جمله‌ی مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ذخیره‌الملوک، مرآت‌التابئین، مشارب‌الاذواق، اوراد فتحیه، سیرالطالبین، ذکریه، مکتوبات امیریه، عقلیه، داوودیه، اصطلاحات صوفیه و فتوتیه اشاره کرد.

ریاض، 181-93، 68-50، 6: 1370